نوع مقاله : pajoheshi
نویسندگان
1 گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر، ایران
2 گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران
10.30473/lhst.2024.69678.2871
چکیده
کتیبه‌‌های شاهی و متون اقتصادی و حتی ادبی بینالنهرین در اواخر هزارۀ سوم ق.م. بیش از هر زمان دیگری به خلیج‌‌فارس و سرزمینهای این منطقه، به‌‌ویژه دیلمون، مَرخشی، مَگن و مِلوخَّه، اشاره دارند. این متون از ثروت و گاه قدرت مردمان ابن سرزمین‌‌ها سخن می‌‌گویند و بر برقراری رابطۀ بازرگانی پویا یا اقداماتی در جهت تسلط بر این مناطق دلالت دارند. در این پژوهش که به شیوۀ توصیفی-تحلیلی به نگارش درآمده است، نخست تلاش شده تصویری از جغرافیای تاریخی منطقه ارائه شود و سپس با تحلیل مدارک تاریخی و با کمک‌گرفتن از داده‌‌های باستان‌‌شناختی به این پرسش پاسخ داده شود که دلایل شهرت این نواحی و توجه به آنها چه بوده است. بررسی‌‌ها نشان می‌‌دهد که در هزارۀ سوم ق.م. راههای خشکی در اثر جنگ‌‌های ویران‌‌گر و خصومتی که پیوسته میان بینالنهرین و عیلام و متحدانش در جریان بود، ناامن و مهجور شد و فعالیت‌‌های بازرگانی با نوسان و اختلال مواجه گردید. از این رو، بازرگانان برای دستیابی به کالاهای شرق فلات ایران و درۀ سند به راههای دریایی روی آوردند. دریانوردی در آن روزگار با وجود دشواری‌‌ها و خطراتش، منافع بسیاری در پی داشت و حتی پادشاهان بزرگ سومر و اکّد را به خود جلب کرد. تحقیق حاضر نشان می‌‌دهد که این جریان سبب اصلی ثروت و شهرت سرزمینهای عمدتاً واسطه در بازرگانی خلیج‌‌فارس گردیده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
امیه، پیر (1389) «روابط ایران و بینالنهرین از 3500-1600 ق.م.»، در بینالنهرین و ایران باستان، سمینار یادواره ولادیمیر لوکونین، ویراستۀ جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت، صص25-37.
پاتس، دنیل (1385) باستانشناسی ایلام، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.
پزار، موریس (1384) مأموریت در بندر بوشهر، ترجمۀ سید ضیاء مصلح، توضیحات و تعلیقات غلامحسین نظامی، بوشهر: شروع.
پیتمن، هالی (1384) هنر عصر مفرغ جنوب شرق ایران، آسیای میانه غربی و درۀ سند، ترجمۀ کورش روستایی، تهران: پیشین پژوه.
پیغمبری، حمیدرضا و مکوندی، لیلا (1401) «بازنگری تاریخ اولیۀ خلیج فارس با تأکید بر نقش اتحادیۀ عیلامی»، پژوهش‌‌های ایران شناسی، سال 12، شمارۀ 1، صص 151-168.
خزایی، محمد (1401) خلیج پارس؛ بررسی سیر مطالعۀ دریانوردی از هزارۀ سوم پیش از میلاد تا پایان هخامنشی، تهران: کارنامک.
عبدی، کامیار (1370) «دیلمون، مکّن و ملوخّ»، باستانشناسی و تاریخ، سال پنجم، شمارۀ دوم، شمارۀ پیاپی10، صص26-37.
-------- (1371) «مهرهای خلیج فارس: توصیف، طبقه‌بندی، گاهنگاری»، موزه‌ها 12، زمستان 1371، صص49-56.
علیزاده، عباس (1387) شکل گیری حکومت عشایری و کوهستانی عیلام باستان. شهرکرد: میراث فرهنگی.
کرافورد، هریت (1387) سومر و سومریان، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.
مجیدزاده، یوسف (1375) «پیکره‌ای سومری در خارک»، باستان شناسی و تاریخ، ش 1و 2، صص2-14.
موری، پیتر راجر استیون (1389) «آیا ایران به منزله الدورادوی سومریان بوده است؟»، در بینالنهرین و ایران در دوران باستان؛ کشمکش و تقابل 3500-1600 ق.م، گزارشی از سمینار یادوارۀ ولادیمیر لوکونین، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت، صص38-61.
والا، فرانسوا (1376) «خلاصه‌ای از عوامل جغرافیایی ایلام»، در: شوش و جنوب غربی ایران، تاریخ و باستان شناسی، گزارش گردهمایی بین المللی شوش و سمینار بلو، زیر نظر ژان پرو و ژنو دلفوس، ترجمۀ هایده اقبال، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، صص188-196.
هینتس، والتر (1386) «عهدنامۀ عیلام با نرام‌‌سین اکدی»، ترجمۀ رحمان بختیاری، باستانشناسی و تاریخ، سال 21، شمارۀ 2، سال 22، شمارۀ 1، صص33-49.
Alden, John, (1982) “Trade and Politics in Proto-Elamite Iran”, Current Anthropology 23, No.6, pp.613-40.
Amiet, Pierre, (1986) L'ȃge des echanges inter-iraniens: 3500-1700 avant J.-C., Paris: Réunion des Musées nationaux.
Bibby, G., (1970), Looking for Dilmun, London: Collins.
Carter, E and M. Stolper, (1984) Elam Survey of Political History and Archaeology, University of California Press.
Carter, Robert (2012) “Watercraft”, in D. T. Potts (Ed.) A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East, Blackwell, vol. I, pp.347-372.
Crawford, H. E. W., (1973) “Mesopotamia's Invisible Exports in the Third Millennium B.C.”, World Archaeology 5, No. 2, Trade. (Oct., 1973), pp.232-241.
Dales, George F., (1977) “Shifting Trade Patterns between the Iranian plateau and the Indus valley in the third millennium B.C,” Le Plateau et L̒ Asie Central des Origines a la Conquete Islamique. Paris, pp.67-78.
De Miroschedji, Pierre, (2003) “Susa and the highlands: Major Trends in the History of Elamite Civilization”, In Yeki bud, Yeki nabud: Esays on the Archaeology of Iran in Honor of William M.Sumner, N. Miller and K. Abdi (eds.), Los Angeles: Costen Institute of Archaeology, pp.17-38
Edzard, Dietz Otto., (1997) Gudea and His Dynasty, Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Period, vol. 3/1, Toronto.
Edzard, D. O., and G. Farber, and E. Solberger (1977) Die Orts- und Gewässernamen der präsargonischen und sargonischen Zeit, RGTC I, Wiesbaden.
Foster, Benjamin R., (1977) “Commercial Activity in Sargonic Mesopotamia” Iraq, Vol. 39, No. 1 (Spring, 1977), pp.31-43
Frayne, D. R., (1993) Sargonic and Gutian Periods. Royal Inscriptions of Mesopotamia. Early Period. Vol 2. Toronto.
------------------ (1997) Ur 3 period, Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Period, vol 3/2, Toronto.
Hansman, J., (1973) “A Periplus of Magan and Meluhha”, Blletin of the School of Oriental and Africa Studies, vol. 36, pt. 3
Heimpel, W., (1987) “Das untere Meer,” Zeitschrift für Assyriologie 77, 22-91.
Henkelman, W., (2009) “Šeriḫum”, Reallexikon der Assyriologie, Band 12, 1/2. Berlin. p. 398.
Hussain, A. M. et al., (2010) “Tell Abu Seeja/Anient Pašime”, Akkadica, 131, pp. 47-103.
Kohl, P., (1975) “Carved chlorite vessels: a trade in finished commodities in the mid-third millennium”, Expedition 18 (Fall 1975), pp.18-31.
Lamberg-Karlovsky, C. C., (1972) “Trade Merchanism in Indus-Mesopotamiam Interrelations”, JAOS 92/2, 222-229.
-------------------------------- (1977) “foreign relations in the Third millennium at Tepe Yahya,” in Deshayes, J. (ed.) le Plateau Iranen et l’Asia Centrale des Origines a la Conquete Islamique, Paris, pp. 33-43.
Laursen, Steffen and Piotr Steinkeller (2017) Babylonia, the Gulf Region, and the Indus. Archaeological and Textual Evidence for Contact in the Third and Early Second Millennia B.C., Eisenrauns.
Liverani, Mario, (1993) “Model and Actualization; the Kings of Akkad in the Historical tradition”, Akkad The First World Empire. Structure, Ideology,Traditions, Mario-Liverani (ed.), Padova, pp.1-10.
--------------------- (2014) The Ancient Near East: History, society and economy, translated by Soraia Tabatabai, Routledge.
Michalowski, Piotr (1993) “memory and deed; the Historiogarphy of the political expansion of the Akkad state”, Akkad the First World Empire. Structure, Ideology,Traditions. Mario-Liverani-ed. Padova, pp.69-90
Muhly, J. D., (1973) “Copper and Tin: The Distribution of Mineral Resources and the Nature of the Metals Trade in the Bronze Age”, Connecticut Academy of Arts and Sciences Transactions 43 Hamden Conn, Shoe String Press, pp.155-235.
Oppenheim, A. L., (1954) “The Seafaring Merchants of Ur,” JAOS 14, 6-17.
Parpola, A., and S. Parpola and R. H. Branswing, (1977) “The Meluhha Village: Evidence of Acculturation of Harappan Traders in the Late Third Millenium Mesopotamia?”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. XX, pp.129-165.
Peake, H., (1928) “The Copper Mountain of Magan”, Antiquity 2, pp.452-457.
Perrot, Jean, and Youssef Madjidzadeh, (2006), “Àtravers l'ornementation des vases et objets en chlorite de Jiroft”,Paléorient 32/1, pp. 99-112
Piesinger, C. M., (1983) Legacy of Dilmun: The Roots of Ancient Maritime Trade in eastern Coastal Arabia in the 4th/3rd Millenium B.C., University of Wisconsin-Madison.
Potts, D. T. (1986) “The Booty of Magan,” Oriens Antiquus 25, pp. 271-285.
-------------- (1990) The [Persian] Gulf in Antiquity I: From Prehistory to the fall of the Achaemenid Empire, Oxford: Oxford University Press.
-------------- (1995) “Watercraft of the Lower Sea”, Beitrage Zur Kulturageschichte Vorderasiens, Festschrift fűr Rainner Michael Boehmer, Mains, pp. 559-572.
--------------- (2000) Ancient Magan; The Secrets Of Tell Abraq, London: Mayfair.
--------------- (2005) “In the beginning: Marhashi and the origins of Magan’s ceramic industry in the third millennium BC,” Arab. arch. epig 16, pp. 67–78.
--------------- (2009) “The Archaeology and Early History of the Persian Gulf”, The Persian Gulf in History, Edited by Lawrence G. Potter. Palgrave, Macmillan. pp. 27-56.
---------------- (2012) In the Land of the emirates; The Archaeology and history of the UAE. London and Abu Dhabi.
Potts, T. F., (1993) “Patterns of trade in third millennium BC Mesopotamia and Iran”, World Archaeology 24, No. 3, Ancient Trade: New Perspectives (Feb., 1993), pp. 379-402.
------------- (1994) Mesopotamia and East; an Archaeological and Historical study of Foreign Relations ca.3400 - 2000 B.C, Oxford.
Rollinger, Robert (2012) “From Sargon of Agade and the Assyrian Kings to Khusrau I and Beyond: on the Persistence of Ancient Near Eastern Traditions”, in Giovanni B. Lanfranchi, Daniele Morandi Bonacossi, Cinzia Pappi, and Simonetta Ponchia (Eds.) Leggo! Studies Presented to Frederick Mario Fales on the Occasion of His 65th Birthday, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden, pp.725-743.
Steinkeller, P., (1982) “the question of Marhaši. A Contribution to the Historical Geography of Iran in the Third Millennium B.C”, Zietschrift fur Assyriologie und Vorderasiaologische Arcaologie, Band 72, 2, halband, pp. 237-265.
------------------- (2006) “new light on Marhaši and its contacts with Makkan and Babylonia”, Journal of Magan Studies 1, pp.1-17.
------------------- (2013) “Trade Routes and Commercial Networks in the Persian Gulf during the Third Millennium BC”, Collection of papers presented to the third biennal international conference of the Persian Gulf (History, Culture and Civilization), Gh. Karimi Doostan et al. (eds.), Tehran: University of Tehran press, pp.413-33.
Thornton, Christopher P. (2012) “Mesopotamia, Meluhha, and those in between” in Harriet Crawford (Ed.) The Sumerian World, Routledge, pp.600-619.
Vallat, F., (1993) Les noms géographiques des sources suso-élamites, Répertoire géographique des textes cunéiformes 11, Wiesbaden.
Wall-Romana, Christopher, (1990) “An Areal Location of Agade”, Journal of Near Eastern Studies 49, no.3, pp. 205-245.
Young, T. Cuyler & Louis D. Levine. (1974) Excavations of the Godin Project; Second Progress Report, Torento: Royal Orientario Museum.
)