با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران دوره اسلامی دانشگاه شهید چمران اهواز

3 کارشناس ارشد تاریخ اسلام دانشگاه تهران

چکیده

مکتب کلامی معتزله یکی از مهم‌ترین مکاتب کلامی و فکری اسلامی است که از قرن دوم تا پنجم هجری در جهان اسلام هواخواهان بسیاری داشت. این مکتب فکری را در اوایل قرن دوم هجری واصل بن عطا (ف:131ق) در بصره بنیان نهاد و به سرعت در سایر سرزمین­های اسلامی گسترش یافت. خوزستان نیز به دلیل پیوستگی جغرافیایی به بصره خیلی زود تحت­تأثیر این جریان فکری قرار گرفت؛ به طوری که بنا بر تصریح منابع تاریخی و جغرافیایی، رواج این مکتب در خوزستان بیش از هر سرزمین دیگری بوده است. این پژوهش بر آن است تا با نگاهی تحلیلی به بررسی و تبیین دلایل رشد و گسترش این مکتب کلامی در خوزستان و فراز و فرودهای تاریخی آن در این منطقه بپردازد. سؤال اصلی پژوهش حاضر این است که چه عواملی موجب رشد و گسترش اندیشه­های اعتزالی در خوزستان شد؟ یافته­های پژوهش حاکی از آن است که عواملی چون پیوستگی جغرافیایی و فرهنگی خوزستان به خاستگاه معتزله (بصره)، تنوع و تکثر مذهبی خوزستان و اشتیاق عموم مردم آن ـ اعم از خواص و عوام ـ به مباحث کلامی موجب رشد و گسترش معتزله در خوزستان گردیده بود.

کلیدواژه‌ها

ابن ابی الحدید، عزالدین (1378ق). شرح نهج البلاغه. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بی­جا: دار احیاء الکتب العربیه.
ابن اثیر، عزالدین علی (1407ق). الکامل فی التاریخ. الطبعه السادسه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن­جوزى، أبوالفرج (1412ق). المنتظم­ فى ­تاریخ ­الأمم والملوک. تحقیق ­محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب­العلمیه.
ابن حوقل، محمد (1938م). صورة الارض. چاپ دوم. بیروت: دارصادر.
ابن شعبه بحرانی، حسن بن علی (1404ق). تحف‌العقول عن آل الرسول. تحقیق علی اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی.
ابن عساکر، علی (1399ق). تبیین کذب المفتری. دمشق: [بی­نا].
ابن مرتضی، احمد بن یحیی (1988م). طبقات المعتزله. بیروت: دارالمنتظر.
ابن ندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست.ترجمة محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
ابوفدا، اسماعیل بن علی (1349). تقویم البلدان. ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
احمدیان، ملاعبدالله (1381). سیر تحلیلی کلام اهل سنت از حسن بصری تا ابوالحسن اشعری. [بی‌جا]: نشر احسان.
احمدزاده، علی (1387). «پیشینه دانشگاه جندی­شاپور». مجله علمی پزشکی. بهار 1387. شماره 1. ص1-11.
اسفراینی، طاهر (1955م). التبصیر فی الدین. به کوشش محمدزاهد کوثری. قاهره: [بی­نا].
اصطخری، ابراهیم بن محمد (1927م). مسالک الممالک. بیروت: دار صادر.
امام شوشتری، محمدعلی (1331). تاریخ جغرافیای خوزستان. تهران: امیرکبیر.
امین، محسن (1983م). اعیان الشیعه. به کوشش حسن امین، بیروت: [بی­نا].
براون، ادوارد (1343). طب اسلامی. تهران: بنیاد ترجمه کتب.
بدوی، عبدالرحمن (1374). تاریخ اندیشه­های کلامی در اسلام. ترجمة حسین صابری. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
بغدادی، عبدالقاهر (1948م). الفرق بین الفرق. به کوشش محمدزاهد کوثری، قاهر: [بی­نا].
بویل، جی.ا (1392). تاریح ایران کمبریج؛ از آمدن سلجوقیان تا فروپاشی دولت ایلخانان (جلد5). ترجمة حسن انوشه، چاپ یازدهم، تهران: امیرکبیر.
پورکاظم، کاظم (1373). جغرافیای تاریخی خوزستان. اهواز: مؤسسه فرهنگی آیت.
جارالله، زهدی حسن (1366ق). المعتزله. مصر: مطبعه قاهره.
جعفریان، رسول (1372). مناسبات فرهنگی معتزله و شیعه. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
جیهانی، احمد بن محمد (1368). اشکال العالم. ترجمة علی بن عبدالسلام کاتب. تعلیقات فیروز منصوری. مشهد: آستان قدس رضوی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: طهوری. 1362.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1380). معجم البلدان. ترجمة علینقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
حمیری، نشوان بن سعید (بی­تا). الحور العین. تحقیق کمال مصطفی. مصر: مکتبه الخانجی.
گیمارت، دی (1382). «تاریخ و عقاید معتزله». هفت آسمان. ترجمة حمید ملک ملکان.سال 1382. شماره 20. ص 157-176.
رحمتی، محسن (1395). «جغرافیای تاریخی ماسبذان در دورة سلجوقی». فرهنگ ایلام. پاییز و زمستان 1395. شماره 52-53. ص 7-24.
سبحانی، محمدتقی؛ موسوی تنیانی، سید علی­اکبر (1397). «جریان کلامی امامیه در شهر عسکرمکرم». انجمن کلام اسلامی حوزه. سال ششم. شماره 23. ص 29-50.
شهرستانی، محمد (1387ق). الملل و النحل. به کوشش عبدالعزیز محمد، قاهره: [بی­نا].
شهروینی، مهربان (1381). دانشگاه گندی­شاپور در گهواره تاریخ. تهران: پورشاد.
شیخ‌الاسلامی، اسعد (1363). تحقیقی در مسائل کلامی. تهران: امیرکبیر.
شیخ، محمدعلی (1355). «ابواحمد و ابوهلال عسکری». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. سال بیست و سوم، شماره 3. ص 245-255.
شیخ صدوق، محمد بن علی (1379ق). معانی الاخبار. تحقیق علی اکبر غفاری، قم: نشر اسلامی.
صبحی، احمد محمود (1405ق). فی علم الکلام. بیروت: دارالنهضه العربیه.
صفدی، صلاح‌الدین (1411ق). الوافی بالوفیات. بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبرسی، علی بن حسن (1386ق). الاحتجاج. تحقیق سید محمدباقر خرسان، نجف: دارالنعمان.
قاضی عبدالجبار، عبدالجبار بن احمد(1406.ق). فضل الاعتزال. تحقیق فؤاد سید، تونس: دارالتونسیه.
قبادیانی، ناصرخسرو (1354). سفرنامه ناصر خسرو. به کوشش نادر وزین‌پور، تهران: فرانکلین.
کریمی ملایر، حامدرضا (1399). «ابوعلی جبایی، بحث در زندگی؛ آرا و اقوال». علوم اسلامی انسانی. سال ششم، شماره 21. ص 110-115.
لسترنج، گی (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
مادلونگ، ویلفرد (1381). فرقه­های اسلامی. ترجمة ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
مردانی، محمدحسین (1383). «کلام چیست؟ متکلم کیست؟». کلام اسلامی. شماره 51.
مسعودی، علی بن حسن (1370). مروج الذهب و معادن الجواهر. ترجمة ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
معروف الحسنی، هاشم (1376). شیعه در برابر معتزله و اشاعره. ترجمة سیدمحمدصادق عارف. مشهد: آستان قدس رضوی.
معین، محمد (1374). فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمة علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
نجاشی، احمد بن علی (1407ق). رجال النجاشی. قم: جامعه مدرسین.
نوری، حسین (1408ق). مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل. بیروت: مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث.
هدایت پناه، محمدرضا (1396). «مواجهه حوزه اهواز با فرقه‌های مذهبی و تبیین اعتقادات شیعی در دوران ابناء الرضا (ع)». سخن تاریخ. سال یازدهم. شماره 26. پاییز و زمستان. ص 221-248.