با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری دانشگاه پیام نور قشم

2 دانشیار دانشگاه خوارزمی تهران

چکیده

سرزمین طبرستان از جمله مناطقی است که وجه تسمیه و حدود جغرافیایی آن مورد مناقشة بسیاری بوده است. این عنوان به طور رسمی در دوران قبل از اسلام و بخشی از دوران اسلامی (تا پایان سدة هشتم هجری) کاربرد عام داشته است. از این زمان به عللی نه چندان مشخص جای آن را کلمة مازندران گرفت. دگرگونی در نام و نشان این منطقة راهبردی از حیث اهمیت تاریخ و هویت محلی مسئلة مهمی است که هدف نوشتار حاضر قلمداد می­شود. این نوشتار با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توجه به پیشینة طبرستان و ماهیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن، جایگزینی عنوان مازندران را برای حدود جغرافیایی مورد نظر بررسی می­کند. حاصل تحقیقات نشان می­دهد که وجة تسمیة طبرستان با ساکنان حاضر در آن و نام­گذاری مازندران با ویژگی­های جغرافیایی آن تناسب بیشتری داشته است. گسترة سیاسی این محدودة جغرافیایی به ویژه در دورة اسلامی نیز، بنابر عللی همچون رقابت­های خاندانی، درگیری­های داخلی و توسعه­طلبی حکام، در نوسان بوده است.

کلیدواژه‌ها

آملی، اولیاءالله (1313). تاریخ رویان. تصحیح عباس خلیلی. طهران: کتابخانه اقبال.##ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح  عباس اقبال. تهران: اساطیر.## ابن‌خردادبه (1371). المسالک والممالک. ترجمه سعید خاکرند. تهران: میراث ملل.## ابن‌فضل­الله العمری، شهاب­الدین (1423). مسالک الأبصار فی ممالک الأمصار. ابوظبی: المجمع الثقافی.## ابن‌فقیه، احمد بن محمد (1416). البلدان. تصحیح یوسف الممادی. بیروت: عالم الکتب.## ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل (1349). تقویم‌البلدان. ترجمة عبدالمحمد آیتی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.## ادریسی، ابوعبدالله محمد بن محمد (1409). نزهة المشتاق فی اختراع الآفاق. بیروت: عالم الکتب.##استرابو (1382). جغرافیای استرابو (سرزمین‌های زیر فرمان هخامنشیان). ترجمة همایون صنعتی­زاده. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.## اصطخری، ابواسحاق (بی­تا). المسالک و الممالک. قاهره: الهیئه العامه لقصور الثقافه.## اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن­علی (1373). التدوین فی احوال جبال شروین. تصحیح مصطفی احمدزاده. تهران: فکر روز.## ــــــــ (1363). تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران. تصحیح هاشم محدث. تهران: امیرکبیر.## ــــــــ (1367). مرآةالبلدان. تصحیح عبدالحسین نوایی و هاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.## اعظمی­سنگسری، چراغعلی (1357). «فرمانروایان طبرستان»، مجله بررسی­های تاریخی، شماره 79، آذر و دی ماه، 189-226.##بارتولد، واسیلی ولادیمیر (1375). جایگاه مناطق اطراف دریای خزر در تاریخ جهان اسلام. ترجمة لیلا ربن­شه. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.## .ـــــــــ ( 1386). تذکره جغرافیایی تاریخی ایران. ترجمة حمزه سر دادور. تهران: توس.## بروسوی، محمد بن علی (1427). أوضع المالک الی معرفة البلدان و الممالک. تصحیح محمد عبدالرواضیه. بیروت: دارالغرب الاسلامی.## بغدادی، صفی­الدین عبدالمؤمن بن عبدالحق (1412). مراصد الاطلاع علی الاسماء الامکنه و البقاء. تصحیح علی­محمد بجاوی. بیروت: دارالجبل.##بکران، محمد بن­نجیب (1342). جهان­نامه، به کوشش محمدامین ریاحی. تهران: کتابخانة ابن‌سینا.##بکری اندلسی، عبدالله بن عبدالعزیز (1403). معجم ما استعجم من الأسماء البلاد و المواضع. بیروت: عالم الکتاب.##بیرونی، ابوریحان (1380). الآثار الباقیه. تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.##پرگاری، صالح (1375). نگاهی به جغرافیای تاریخی مازندران در دو قرن اول هجری. تهران: علوم انسانی دانشگاه الزهرا، ش 17 و18، 56-33.## پیرنیا، حسن (1389). تاریخ ایران قبل از اسلام. انتشارات سپهر ادب.## پیروز، غلامرضا (1385). مازندران در دنیای اساطیر. مطالعات ملی. ش28. زمستان 1385. 125-146.## حجازی کناری، سیدحسن (1372). پژوهشی در زمینه نام‌های باستانی مازندران. تهران: روشنگران.## حدود العالم من المشرق إلی المغرب (1423). مؤلف ناشناخته. قاهره: الدار الثقافیة للنشر.## حمدالله مستوفی قزوینی (1336). نزهةالقلوب. تصحیح محمد دبیرسیاقی. بی­نا.##حموی، یاقوت بن عبدالله (1995). معجم البلدان. بیروت: دارصادر.## دیاکونوف، أ.م (1345). تاریخ ماد. ترجمة کریم کشاورز. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##رابینو، هـ .ل (1365). مازندران و استرآباد. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی و فرهنگی.## راوندی، علی بن محمد (1385). راحة الصدور و آیه السرور. تصحیح محمد اقبال. تهران: اساطیر.##سایکس، سرپرسی (1380). تاریخ ایران. ترجمۀ سید محمدتقی فخرداعی گیلانی. تهران: افسون.##ستوده، منوچهر (1348). تاریخ رویان. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.## ــــــــــــــ (1384). نامنامه ایلات و عشایر و طوایف. تهران: مرکز دائرةالمعارف اسلامی.## شاردن، ژان (1372). سفرنامه. ترجمة اقبال یغمایی. تهران: توس. ## شایان، عباس (1367). مازندران. تهران: علمی و فرهنگی.##شیروانی، زین­العابدین بن اسکندر (بی­تا). بستان السیاحه. تهران: سنای.##طاهری، ابوالقاسم (1347). جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران، آذربایجان از نظر جهانگردان. تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی.##طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.##ظهیرالدین نیشابوری (1332). سلجوقنامه. تهران: خاور.##قزوینی، زکریا ابن‌محمد (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد. ترجمة جهانگیر میرزا. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.##قلی­زاده، خسرو (1388). فرهنگ اساطیر ایرانی. پارسه.##کرزن، جرج (1373). ایران و قضیه ایران. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی وفرهنگی.##گیلانی، شیخعلی (1352). تاریخ مازندران. تصحیح منوچهر ستوده. چاپ اول. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##لسترنج، گی (1377). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.##مجمل‌التواریخ و القصص. تصحیح نجم­الدین سیف‌آبادی. آلمان: دومونده نیکار هوزن##محمودی ­بختیاری، علی­قلی (1348). «مازندران یا یمن». هنر و مردم. دورة 8. ش89. 20-27.##مرعشی، سید ظهیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. تصحیح محمدحسین تسبیحی تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.##مشکور، محمد (1345). مازندران و طبرستان از قدیم‌ترین ایام تا امروز. مقدمۀ تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. میر ظهیرالدین مرعشی. تصحیح محمدحسین تسبیحی. تهران: مؤسسۀ مطبوعاتی شرق.##ملگونف، گئورگی (1363). سفرنامه ایران و روسیه. به تصحیح محمد گلبن و فرامرز طالبی. تهران: دنیای کتاب.##مینورسکی، ولادیمیر (1345). فرمانروایی و قلمرو دیلمیان. ترجمة جهانگیر قائم­مقامی. بررسی­های تاریخی. س 1. ش 1 و 2. ص 162-139.##نظامی، احمد بن عمر (1327). چهار مقاله. تصحیح محمد قزوینی. به کوشش محمد معین. ارمغان.##نوروززاده چگینی، ناصر (1366). «مازندران در دوره ساسانی» (بخش دوم). مجله باستان‌شناسی و تاریخ. مرکز نشر دانشگاهی. شماره دوم. سال اول. بهار و تابستان.##نوری، نظام­الدین (1386). «وجه تسمیة مازندران و طبرستان». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش183. ص 193-202.##هدایت، رضاقلی­خان (1339). روضة­الصفای ناصری. کتابفروشی‌های مرکزی، خیام و پیروز.##یارشاطر، احسان (1380). تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان. پژوهش دانشگاه کیمبریج. ترجمة حسن انوشه. تهران. امیرکبیر.##یعقوبی، ابن‌واضح (1422). تاریخ یعقوبی. بیروت: دارالکتب العلمیه.##