با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان‌شناسی دانشگاه مازندران

2 دانشیار گروه باستان‌شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

با هدف بازسازی ساختار کالبدی شهر فسا در سده‌های نخستین اسلامی، تمامی منابع مکتوب اعم از منابع جغرافیایی و تاریخی که مربوط به آن دوره و یا اندک زمانی پس از آن بودند و از فسا و ویژگی‌های شهری آن سخن گفته بودند، به دقت مورد مطالعه قرار گرفت. اهمیت منابع مکتوب در آن است که به دلیل هم‌زمانی و قرابت زمانی مؤلفشان با حیات شهر، اطلاعات ارزشمندی از آنها قابل استخراج است. علاوه بر آن، برای تفسیر علمی و دقیق‌تر، نتایج حاصل از پژوهش‌های باستان‌شناسی در محوطة تل ضحاک، محل شهر قدیم فسا، مورد ارزیابی کامل قرار گرفت. بنابراین پژوهش حاضر بر اساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد، شهر فسا در سده‌های نخستین اسلامی، به‌خصوص در قرن چهارم هجری، شهری بسیار بزرگ و با اهمیت در ایالت فارس بوده که تمام ویژگی‌های کالبدی و ساختاری شهرهای نخستین دورة اسلامی را دارا بوده است. پژوهش‌های باستان‌شناسی هرچند محدودی نیز که در این محل انجام شده، مهر تأییدی است بر توصیفات جغرافیانگاران و مورخانی که اهمیت و بزرگی این شهر را در قرون اولیة اسلامی ستوده بودند.

کلیدواژه‌ها

ابن‌اثیر، عزالدین (1370). الکامل. ترجمة حمیدرضا آژیر. تهران: اساطیر.
ابن‌بلخی (1374). فارسنامه، به اهتمام منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس شناسی.
ابن‌حوقل (1345). صورة الارض. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن‌خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1371). المسالک و الممالک. ترجمه سعید خاکرند. تهران: مؤسسه مطالعات و میراث ملل.
ابن‌فقیه، ابوبکر احمد بن محمد بن اسحاق همدانی (1349). ترجمة مختصرالبلدان (بخش مربوط به ایران). ترجمة ح ـ مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اشرف، احمد (1353). «ویژگی‌های تاریخی شهرنشینی در ایران». نامه علوم اجتماعی. دانشکده علوم اجتماعی و تعاون تهران. دوره اول. شماره 4.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1373). ممالک و مسالک. ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1363). تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
ایمان‌پور، محمدتقی (1383). «مکان جغرافیایی پارسه داریوش». فصلنامه مطالعات تاریخی دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد. پاییز و زمستان. شماره‌های پنجم و ششم.
توللی، فریدون (1352). «کاوش‌های علمی فسا و آثار باستانی آن حوزه»، مجلة وحید، ش 119. ص 839-856.
حبیبی، سید محسن (1384). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر. چاپ ششم. تهران: دانشگاه تهران.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب (1362). به کوشش منوچهر ستوده. تهران: کتابخانة طهوری. 
رضایی، غلامرضا (1387). شهر من فسا از نگاهی دیگر. شیراز: انتشارات نوید.
رضوی، سید ابوالفضل (1387). «نگرشی بر حیات شهری در ایران دورة اسلامی (از آغاز اسلام تا قرن هفتم هجری قمری)». مجلة پژوهش‌های تاریخی دانشگاه سیستان و بلوچستان. پاییز و زمستان. شمارة 3. صفحة 105-134.
رفیعی، حسن رضا (1384). فارس نیمی از بهشت. شیراز: تخت جمشید.
سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس (1391). تعیین عرصه و حریم تل ضحاک فسا. تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی کشور.
سرفراز، علی‌اکبر؛ آورزمانی، فریدون (1385). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه. تهران: سمت.
سلطان‌زاده، حسین (1362). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: نشر آبی.
شریف الادریسی، ابی‌عبدالله محمدبن محمد بن عبدالله بن ادریس المحمودی الحسینی (1409). نزهـ المشتاق فی اختراق الآفاق. المجلد الاول. بیروت: عالم الکتب.
شواتس، پاول (1372). جغرافیای تاریخی فارس. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری (تاریخ الرسل و الملوک). ترجمة ابوالقاسم پاینده. جلد پنجم و هفتم. تهران: اساطیر.
فرصت‌الدوله شیرازی، محمدنصیر بن جعفر (1377). آثار عجم. تهران: امیرکبیر.
فسایی، حسن حسینی (1382): فارسنامه ناصری. تصحیح منصور رستگار فسایی. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
فلاندن، اوژن (1356). سفرنامه اوژن فلاندن به ایران. ترجمة حسین نورصادقی. چاپ سوم. تهران: اشراقی
کیانی، محمدیوسف (1365). «شهرهای اسلامی» در نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: جهاد دانشگاهی.
گلکه، لئونارد (1379). «مبانی نظری جغرافی تاریخی (درک تاریخ در جغرافیا، یک رویکرد آرمانگرا)». ترجمة محمدجعفر جباری. مجلة کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شمارة 30. صفحة 24-38.
لسترنج، گای (1383). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های اسلامی خلافت شرقی. تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، ابوعبدالله محمدبن احمد (1361). احسن التقاسیم. ترجمة علی‌نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
منصوری، سید امیر (1386). «دو دورة سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام؛ با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان». مجلة باغ نظر. شمارة 7. بهار و تابستان. صفحة 49-60.
مهرآفرین، رضا (1393). شهرهای ساسانی. تهران: سمت.
هوف، دیتریش (1374). داراب، پایتخت ایالتی. ترجمة فرامرز سمیعی: پایتخت‌‌‌‌های ایران، به کوشش: محمدیوسف کیانی. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور.
یوسفی‌فر، شهرام (1384). «تأملی در مقولة شکل شهر و مناسبات شهرنشینی در سده‌های میانة تاریخ ایران». مجلة فرهنگ. شمارة 56. صفحة 217-261.
De Miroschedji, p. (1973). Prospections archaeoloques dans les vallees de Fasa et de Darab: rapport preliminaire. Ministry of culture and arts. National research centre for history of art and archaeology. PP. 1-13.
Hansman, John F (1999). Fasa ii. Tall-e Zahak. Encyclopaedia iranica. Originally. vol.IX. Fase 4. PP. 389–391.
Ouseley, Sir William (1819). Teravels in Various countries of the East: More Particularly Persia. London: Rodwell and Martin.
Stein, Aurel (1936). An Archaeological Tour in the Ancient Persis. Source: Iraq. Vol. 3. No. 2. PP. 111–225. Published by: British Institute for the Study of Iraq.
Herbert, Thomas (2005). Travel In Persia. London: Routledge.