نوع مقاله : pajoheshi
نویسندگان
1 دانشیار گروه باستانشناسی دانشگاه تربیت مدرس
2 دانشجوی دکتری رشته باستانشناسی
چکیده
فرم در معماری ایران نقش عمدهای ایفا میکند. چهارتاقی گونهای از فرمهای متداول در معماری ایران است و پیشینهای کهن دارد. که با بررسی ساختار و مطالعه روند شکلگیری و توسعه آن میتوان با سیر تحول و تداوم معماری اعصار متمادی ایران آشنا شد. خراسان، از نگاه تعدادی از محققان، خاستگاه معماری چهارتاقی و فرم چلیپایی و پلان چهار ایوانی است نگارندگان مقاله، با این رویکرد، به مطالعه سیر تحول و تداوم فرم چهارتاقی در شمالشرق ایران از دوره ساسانی تا پایان سده چهارم هجری پرداختهاند. از همین رو، در مقاله حاضر برآنیم تا روشن سازیم که نحوه پراکندگی چهارتاقی‌های شمالشرق ایران و تقسیم‌بندی کاربردی آنها چگونه بوده است؟ افزون براین، موقعیت مکانی چهارتاقی‌ها چه ارتباطی با کاربری و چه تأثیری بر فرم و ساختار آنها داشته است؟ و سرانجام، چهارتاقی‌های ساسانی شمالشرق ایران چه تأثیری بر معماری دوره اسلامی منطقه داشته است؟ این تحقیق به روش توصیفی–تحلیلی و با ابزار گردآوری اطلاعات بررسی های میدانی انجام شده است. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از آن است که دو عامل مذهب و سیاست نقش عمدهای در شکلگیری و توسعه این گونه از معماری داشته است. موقعیت مکانی چهارتاقی‌ها نیز در نوع ساخت آنها تاثیر مستقیم داشته و معماری دوره اسلامی منطقه شمالشرق ایران- بهویژه در بناهای آرامگاهی، مساجد، کاخها، کوشکها و قلاع-متأثر از طرح چهارتاقی ساسانی و فرم کلی ساختمانسازی آن دوره است.
کلیدواژه‌ها
آذرگشسب، اردشیر (1353). آتش در ایران باستان. چاپ اختر شمال.
ابن اثیر، عزالدین علی. (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران (وقایع قبل و بعد از اسلام. ج10. ترجمه عباس خلیلی. تهران: علمی.
ابن بلخی (1374). فارسنامه ابن بلخی. براساس متن مصحح لسترنج و نیکلسن. توضیح و تحشیه منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
ابن حوقل، محمد بن علی (1345). صورة الارض. ترجمه جعفر شعار. تهران: تابان.
ابنرسته، احمد بن عمر (1365). الاعلاق النفسیة. ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو. تهران: امیرکبیر.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن اسحاق (1349). ترجمه مختصر البلدان بخش مربوط به ایران. ترجمه ح. مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اتینگهاوزن، ریچارد و الگ گرابر (1378). هنر و معماری اسلامی. ترجمه یعقوب آژند. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
استخری، ابو اسحاق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک. به اهتمام ایرج افشار. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اشپولر، برتولد (1369). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ج 1. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اشمیت، اریخ (1391). کاوشهای تپه حصار دامغان. ترجمه کوروش روستایی. سمنان: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان سمنان.
افروند، قدیر (1377). «آتشکده اسپاخو». گاهنامه داخلی اداره کل میراث فرهنگی خراسان. سال اول. پیش شماره آبان ماه.
انصاری الصوفی الدمشقی، شمس الدین ابی عبدالله محمد ابی طالب(1357) نخبة الدهر فی عجایب البر و البحر. بطرزبورغ: مطبعة الآکادمیة الامبراطوریة.
باقریان، محمدرضا (1390). چهارتاقی نمونه‌ای از تأثیر معماری دوره ساسانی بر معماری دوره اسلامی. از مجموعه باستانشناسی ایران در دوره اسلامی (43 مقاله در بزرگداشت استاد دکتر محمدیوسف کیانی). به کوشش محمدابراهیم زارعی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا، صص 886- 916.
بختیاری شهری، محمود (1380). گزارش ثبتی چهارتاقی خانهدیو (آتشکده آذر برزین‌‌مهر)- سبزوار. مشهد: پژوهشگاه اداره کل میراث فرهنگی خراسان.
بخشایی، معصومه (1391). مستندسازی بنای تاریخی مسجد رقه (بشرویه). بشرویه: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی.
بزرگمهری، زهره و آناهیتا خدادادی (1392). سیر تحول معماری ایران از آغاز دوران اسلامی تا پیش از حمله مغول. تهران: سروش دانش.
پیرنیا، محمد کریم. (1387). معماری ایرانی. تألیف و تدوین غلامحسین معماریان. تهران: سروش دانش.
توحیدی، فایق (1355). گزارش ثبتی بنای سنگی اسپاخو بجنورد. تهران: اداره کل حفاظت آثار باستانی و بناهای تاریخی ایران، منتشر نشده.
ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368). تاریخ ثعالبی مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم. پاره نخست ایران باستان. همراه با ترجمه و مقدمه زتنبرگ و دیباچه مجتبی مینوی. پیش‌گفتار و ترجمه محمد فضائلی. تهران: نشر نقره.
جیهانی، ابوالقاسم (1368). اشکال العالم. ترجمه عبدالسلام کاتب. تصحیح و حواشی از فیروز منصوری. مشهد: به نشر.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله (1375). تاریخ نیشابور. ترجمه محمد بن حسین خلیفه نیشابوری. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: نشر آگه.
حدودالعالم من‌المشرق الی المغرب (1423ق). ترجمه عن الفارسیة و حققه یوسف الهادی. قاهره: الدار الثقافیة للنشر.
حسینی، احمد (1383). تاریخ بردسکن (با نگاهی ویژه به ترشیز قدیم). سبزوار: امید مهر.
خپکوا، گالینا پوگا و اکبر خاکیموف (1372). هنر در آسیای مرکزی. ترجمه ناهید کریم زندی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دانیل، التون (1367). تاریخ سیاسی و اجتماعی خراسان در زمان عباسیان. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
دئه، ژان (1390). آتشکده‌ای از دوره اسلامی در تورنگ تپه. در: آتش در خاور نزدیک باستان. ترجمه محمدرضا جوادی. تهران: نشر ماهی، صص 53-70.
رهبر، مهدی (1374). «کشف گچبریهای جدید دوره ساسانی در بندیان خراسان». میراث فرهنگی. شماره 14. صص 82-85.
-------- (1378). «معرفی آدریان (نیایشگاه) مکشوفه دوره ساسانی در «بندیان» درگز و بررسی مشکلات معماری این بنا». مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران. به کوشش باقر آیت‌الله زاده شیرازی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه). صص 315-341.
زمانی، عباس (1355). تأثیر هنر ساسانی در هنر اسلامی. تهران: اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر.
-------- (1373). گناباد؛ پیر تاریخ. گناباد: نشر مرندیز.
سپهری، محمد (1388). تمدن اسلامی در عصر امویان. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی، شرکت چاپ و نشر بین الملل.
ستوده، منوچهر (1386). آثار تاریخی ورارود و خوارزم (جلد دوم: کش، ترمذ، بدخشان ...). تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
سیدی فرخد، مهدی (1392). نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد. مشهد: انتشارات مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد.
شایسته، محسن (1387). گزارش ثبتی بقایای معماری آتشکده. بیرجند: سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان خراسان جنوبی.
شراتو، امبرتو (1384). هنر سامانی. در تاریخ هنر ایران (هنر سامانی و غزنوی). ج 7. ترجمه یعقوب آژند. تهران: مولی، صص 45- 70.
شعار، جعفر (1371). تحلیل سفرنامه ناصرخسرو (همراه با متن سفرنامه). مصحح عباس رکنی. تهران: نشر قطره.
شناسایی، علیرضا (1380). گزارش ثبتی قلعه دختر شوراب گناباد. مشهد: میراث فرهنگی خراسان رضوی، منتشر نشده.
شهمردان، رشید (1336 یزدگردی). پرستشگاه زرتشتیان. بمبئی: سازمان جوانان زرتشتی بمبئی.
صابر مقدم، فرامرز و زهره طالبی (1392). گزارش ثبتی قلعه برجک بردسکن. مشهد: میراث فرهنگی خراسان رضوی، منتشر نشده.
صادقی، علی اشرف (1382). «محل آذر برزین‌‌مهر». نامه ایران باستان. سال 3. شماره 2. صص 5- 18.
صالحی کاخکی، احمد و نجمه موسی‌تبار (1391). «پژوهشی بر شناخت مجموعه ارسلان جاذب در دوره غزنوی در سنگ‌بست». پژوهش‌های تاریخی. سال 48. شماره 16. صص 103- 120.
عنانی، بهرام و مصطفی شریفی (1392). «گزارشی از بررسی باستانشناسی و نویافته‌های آثار تاریخی شهرستان بشرویه». مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. سال 7. شماره 28. صص 53- 80.
غفرانی، علی (1387). فرهنگ و تمدن اسلامی در ماوراءالنهر (از سقوط سامانیان تا برآمدن مغولان). قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
فرای، ریچارد (1344). میراث باستانی ایران. ترجمه مسعود رجب نیا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
فوشه، الفرد (1326). ناو اویهارا یا معبد نوبهار بلخ. ترجمه احمدعلی کهزاد. آریانا. شماره 60. صص 8- 12.
فینستر، باربارا (1392). مساجد اولیه ایران از آغاز تا دوره حکومت سلجوقیان. ترجمه فرامرز نجد سمیعی. تهران: پازینه.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد. تصحیح و تکمیل هاشم محدث. ترجمه جهانگیر میرزا. تهران: امیرکبیر.
قصابیان، محمدرضا (1379). «مشهد و حرم رضوی در دوره سامانیان». خراسان‌پژوهی. سال 3. شماره 6. صص 9-24.
کریستن سن، آرتور (1386). وضع ملت و دولت و دربار در دوره شاهنشاهی ساسانیان. تهران: اساطیر.
کهزاد، احمدعلی و دانیل شلوم برژه (1333). سرخ کوتل. افغانستان: انجمن تاریخ افغانستان.
گاژه، ژان(1390). برآمدن ساسانیان و اسارت قیصر روم بهدست شاپور اول. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی. تهران: البرز.
گدار، آندره ( 1312). «تاری‌خانه دامغان». مهر. سال1. شماره 2. صص 101- 109.
-------- (1371). آثار ایران. ج 1. ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
-------- (1377). هنر ایران. ترجمه بهروز حبیبی. تهران: مرکز چاپ و انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
گلزار، سعید (1391). اقلیت‌های دینی در دوران ساسانیان. تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر.
لباف خانیکی، رجب‌علی (1367). «مسجد رباط زیارت». اثر. شماره 15- 16. صص 164- 172.
-------- (1383). گناباد خاستگاه حماسه‌های پنهان. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت معرفی و آموزش.
لباف خانیکی، میثم (1393). گزارش فصل اول گمانهزنی و کاوش باستانشناسی به منظور شناسایی ماهیت معماری و کاربری بنای سنگی بازههور. مشهد: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی و پژوهشکده باستانشناسی.
لسترنج، گای (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمه محمود عرفان. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مارکوارت، یوزف (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمه مریم میراحمدی. تهران: انتشارات اطلاعات.
مرادی غیاثآبادی، رضا (1389). چهارتاقی‌های ایران. تهران: انتشارات ایران‌شناسی.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1365). مروّج الذهب. ج 1. ترجمه ابوالقاسم پاینده. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
مشکور، محمد جواد (1371). جغرافیای تاریخی ایران باستان. تهران: دنیای کتاب.
معماریان، غلامحسین (1367). نیارش سازه‌های تاقی در معماری اسلامی. تهران: جهاد دانشگاهی.
-------- (1391). معماری ایرانی: نیارش. ج 2. تحقیق هادی صفایی پور. تهران: انتشارات نغمه نواندیش.
مقری، علی اصغر (1359). بناهای تاریخی خراسان. مشهد: اداره کل فرهنگ خراسان.
ملازاده، کاظم (1387). «چهارطاق». در دانشنامه جهان اسلام. ج 12. زیر نظر غلامعلی حداد عادل. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی، صص 194- 198.
-------- (1390). بررسی سابقه و نقش چهارطاق در معماری ایران. از مجموعه باستانشناسی ایران در دوره اسلامی (43 مقاله در بزرگداشت استاد دکتر محمدیوسف کیانی). به کوشش محمدابراهیم زارعی. همدان: دانشگاه بوعلی سینا، صص 868-885.
مونس، حسین (1382). اطلس تاریخ اسلام. ترجمه آذرتاش آذرنوش. تهران: انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
میرعابدینی (1379). بلخ در آثار زرتشتی. تهران: انتشارات ناهید.
نامجو، عباس (1392). بناهای چهارتاقی ایران. تهران: سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی.
نفیسی، سعید (1384). تاریخ تمدن ایران ساسانی. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.
نوغانی، احمد (1366). «آثار تاریخی شهر فردوس». مشکوة. شماره 17. صص 185- 193.
وندن برگ، لویی (1387). باستانشناسی ایران باستان. ترجمه دکتر عیسی بهنام. تهران: مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران.
هاشمی زرج‌آباد و ]دیگران[ (1389)، «چهارتاقی خانهدیو، آتشکده‌ای نویافته از دوره ساسانی»، باغ نظر، سال 7، شماره 15، صص 79- 92.
هرتسفلد، ارنست امیل (1381). ایران در شرق باستان. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و دانشگاه شهید باهنر کرمان.
هژبری، علی (1391).« تحول در ساختار معماری مذهبی دوره ساسانی؛ آتشکده‌ها- مطالعه موردی: بنای بازههور». کندوکاو. سال 4. شماره 6. صص 77- 124.
هیلن براند، رابرت (1380). معماری اسلامی: شکل، کارکرد، معنی. ترجمه باقر آیت‌الله زاده شیرازی. تهران: روزنه.
-------- (1386). هنر و معماری اسلامی. ترجمه اردشیر اشراقی. تهران: روزنه.
یاحقی، محمد جعفر و خدیجه بوذرجمهری (1374). فردوس/تون (تاریخ و جغرافیا). مشهد: مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1356). البلدان. ترجمه محمد ابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Boucharlat, Remy & Olivier Lecomte. (1987). ‘Fouilles de Tureng Tepe’. sous la direction de Jean Deshayes. Editions Recherche sur les Civilisations. Paris.
Boyce, Mary. (1975). ‘On the Zoroastrian Temple Cult of Fire’. Journal of the American Oriental Society. Vol. 95. No. 3 (Jul- Sep). pp. 454- 465.
Bulliet, Richard. (1976). ‘Naw Bahār and the Survival of Iranian Buddhism’. Iran. Vol. 14. pp. 140- 145.
Burgan, Michael. (2010). ‘Great Empires of the Past: Empires of Ancient Persia’. Published by Chelsea House. New York.
Daryaee, Touraj. (2002). ‘Sahrestaniha i Eransahr’. Mazda Publishers. Inc., Costa Mesa. California.
Diez, Ernest. (1977). ‘The Principles and Types’ in A Survey of Persian Art. Edited by Arthur Upham Pope & Phyllis Ackerman. Volume III. Soroush Press. Tehran. pp. 916- 929.
Emmerick, R. E. (2007). ‘Buddhism Among Iranian People’. The Cambridge History of Iran. Vol. III (2). ed. E. Yarshater. Cambridge University Press. London. pp. 949- 964.
Godard, Andre. (1938). ‘Les Monuments Du Feu’ in Athar-e Iran: Annales du Service Archeologique de L’ Iran. tome III. Jon. Enschede en Zonen. Haarlem. pp. 7- 82.
Godard, Andre. (1949). ‘La Nizamiye De Khargird’ in Athar-e Iran: Annales du Service Archeologique de L’ Iran. tome IV, Jon. Enschede en Zonen. Haarlem. pp. 68- 83.
Huff, Dietrich & Bernard O’Kane. ‘Čahārtāq’. Encyclopædia Iranica. Vol. IV. Fasc. 6. pp 634- 642; available online at http://www.iranicaonline.org/articles/cahartaq (accessed online at December 15, 1990).
Kaim, Barbara. (2001). ‘Zarathushtrian temple of fire (excavation in Turkmenistan). Published by AGADE. Warsaw. pp. 3- 22.
Kaim, Barbara. (2012). ‘Most Ancient Fire Temples: Wishful Thinking Versus Reality’. in: Nāmvarnāmeh; Papers in Honoor of Massoud Azarnoush. Edited by Hamid Fahimi and Karim Alizadeh. Published by Iran Negar. Tehran. pp. 131-138.
Pourshariati, Parvaneh. (2008). ‘Decline and Fall of the Sasanian Empire (The Sasanian- Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran)’. Published by I. B. Tauris & Co Ltd. London/ New York.
Reuther, Oscar. (1977). ‘History of Sasanian Architecture’ in A Survey of Persian Art. Edited by Arthur Upham Pope & Phyllis Ackerman. Volume II. Soroush Press. Tehran. pp. 493- 578.
Schroeder, Eric. (1977). ‘The Seljuq Period’ in A Survey of Persian Art. Edited by Arthur Upham Pope & Phyllis Ackerman. Volume III. Soroush Press. Tehran. pp. 981- 1045.
Schippmann, Klaus. (1971). ‘Die Iranischen Feuerheiligtumer’. Walter de Gruyter. Berlin/New York.
Vanden Berghe, L. (1965). ‘Nouvelles Decouvertes de Monuments du Feu D’epoque Sassanide’. L Iranica Antiqua V. Jan 1. pp. 128- 147.
)