با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ و تمدن اسلامی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه زنجان، زنجان ، ایران

10.30473/lhst.2024.71645.2921

چکیده

 
فرهنگ وقف از دیرباز اهمیت بالایی در میان طبقات مختلف ایرانی داشته، اما اراضی و املاک وقفی برخی مواقع مورد سوء استفاده و سودجویی گروه‌های مختلف قرار گرفته است. در ولایت خمسه (زنجان) تا اواخر دوره قاجاریه میزان وقف و وضعیت موقوفات مشخص نبود. در عصر مشروطه با تأسیس وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه، موضوع بررسی و نظارت بر موقوفات آغاز شد، اما در مناطق مختلف از جمله خمسه، اعتراضاتی از سوی موقوفه‌داران صورت گرفت. این رویه در دوره رضا شاه نیز استمرار یافت. سؤال اساسی پژوهش حاضر این است که با توجه به وضعیت موقوفات منطقه خمسه، نهاد اوقاف خمسه با چه چالش‌ها و تنگناهایی روبرو شد؟ بر اساس یافته‌های اولیه، بخشی از موقوفات زنجان در عصر قاجار با سوء‌استفاده مواجه شد. در دوره رضا شاه، با ریاست اعتضاد رازانی ، روند بررسی پرونده‌ها آغاز شد. اداره با وجود فراز و نشیب‌های نخستین و برخی کاستی‌ها نظیر کمبود منابع مالی و انسانی‌، با پشتیبانی وزارتخانه و ممارست مأموران، تاحدودی به وضعیت موقوفات سامان داد و تعدادی از پرونده‌های مهم را به پایان رساند. با این حال، اقدامات دولت در جایگاه نهاد وقف و کارکردهای آن ایجاد تزلزل نمود. این اقدامات گرچه در اصلاح برخی فرایندها و سامان دهی به امور مرتبط با اوقاف، موثر واقع شد ولی در حقیقت، تولیت بخش زیادی از املاک وقفی با عناوین مجهول التولیه یا به بهانه عدم تمکین متولیان، در اختیار دولت قرار گرفت؛ اقدامی که در تعارض با نیات واقفان بود. پژوهش حاضر ضمن بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و مقاله‌ها، با تکیه بر اسناد سازمان‌های مختلف و خاندان‌ها، با روش تاریخی و رویکرد توصیفی-تبیینی به موضوع پرداخته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

منابع
اسناد
اسناد انجمن تاریخ و فرهنگ زنجان. (۱۴۰۱). اسناد دوره قاجار و پهلوی. زنجان: دفتر انجمن دوستداران تاریخ و فرهنگ زنجان.
اسناد خاندان آل‌‌شاهی. (1402). اسناد دوره قاجار و پهلوی. زنجان: اسناد خاندان موسوی‌‌زنجانی.
اسناد خاندان حسینی‌‌زنجانی. (۱۴۰۲).  اسناد دوره قاجار و پهلوی. زنجان: دفتر آیت‌الله العظمی حسینی‌‌زنجانی.
اسناد خاندان میربهاءالدین حسینی‌‌زنجانی. (1402). اسناد میدان آهنگران زنجان. دفتر بنیاد حاج میربهاءالدین حسینی‌‌زنجانی.
اسناد موزه آموزش و پروش استان زنجان. (1403). نامه‌‌های محمد اعتضاد رازانی. زنجان: موزه آموزش و پرورش استان زنجان.
اسناد موزه مهرانه زنجان. (۱۴۰۲). اسناد خاندان میرزایی. زنجان: اسناد موزه مهرانه زنجان.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی(ساکما). (۱۳۲۵ق). شمارۀ سند ۰۰۲۱۵۳/۲۹۸؛ (۱۳۳۰ق). شماره سند ۰۱۶۷۸۷/۲۵۰؛ (۱۳۰۳). شماره‌ سند ۰۱۸۰۹۸/۲۵۰؛ (۱۳۰۷). شماره سند ۳۰۳۶۷/۲۹۷؛ (۱۳۰۸).  شماره سند ۶۱۱۰/۲۹۸؛ (۱۳۰۹-۱۳۱۴). شماره سند ۰۰۰۲۸۷/۲۵۰؛ (۱۳۱۰). شماره سند ۰۰۱۴۱۸/۲۵۰؛ (۱۳۱۰). شماره سند ۰۰۱۴۲۴/۲۵۰؛ (۱۳۱۰). شماره سند ۰۰۲۰۸۶/۲۵۰؛ (۱۳۱۱). شماره سند ۰۰۱۵۴۰/۲۵۰؛ (۱۳۱۱). شماره سند ۰۱۰۹۴۲/۲۵۰؛ (۱۳۱۱-۱۳۱۳). شماره سند ۰۰۰۲۹۹/۲۵۰؛ (۱۳۱۲). شماره سند ۰۱۱۲۶۰/۲۵۰؛ (۱۳۱۲). شماره سند ۰۳۵۵۲۸/۳۱۰؛ (۱۳۱۳). شماره سند ۰۰۱۹۱۷/۲۵۰؛ (۱۳۱۳). شماره سند ۰۰۰۹۴۸/۲۵۰؛ (۱۳۱۵). شماره سند ۰۱۸۰۸۲/۲۵۰؛ (۱۳۱۵). شماره سند ۰۰۱۶۲۲/۲۵۰؛ (۱۳۱۵). شماره سند ۰۱۱۶۱۰/۲۹۸؛ (۱۳۱۵-۱۳۱۶). شماره سند ۰۱۱۵۰۶/۲۹۸؛ (۱۳۱۶). شماره سند ۴۸۹۲/۲۵۰؛ (۱۳۱۸). شماره سند ۰۰۸۸۷۳/۲۵۰؛ (۱۳۲۰). شماره سند ۰۰۱۹۰۷/۲۵۰؛ (۱۳۲۱). شماره سند ۰۲۱۶۹۰/۲۵۰.
سازمان کتابخانه‌ها، موزه و مرکز اسناد آستان قدس رضوی(ساکماق). (۱۳۱۰ه.ق). شماره سند ۱۴۲۲۲۵.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ  (۱۳۱۲ه.ق)، شماره سند ۱۴۲۲۲۹.
 
روزنامه
روزنامه ایران. (9 شوال 1321ق). «خمسه». سال56. شماره 21.
روزنامه پروین خمسه. (19 اسفند 1309). «اخبار محلی». سال اول. شماره اول.
ــــــــــــــــــــ (15 اردیبهشت 1310). «اوقاف خمسه». سال اول. شماره 14.
ــــــــــــــــــــ (29 دی 1310). «اوقاف». سال اول. شماره 112.
 
کتاب‌‌ها
اتحادیه، منصوره. (۱۳۷۷). «اینجا طهران است»، در: مجموعه مقالاتی درباره طهران ۱۲۶۹-۱۳۴۴ه.ق. تهران: تاریخ ایران.
اعتضادالسلطنه. (۱۳۶۲). فتنه باب. توضیحات و مقالات عبدالحسین نوایی. تهران: بابک.
روستایی، محسن. (۱۳۷۹). اعتضاد فرهنگ؛ نگاهی به زندگانی اعتضادالشریعه میرزا محمدخان رازانی بنیانگذار فرهنگ و معارف لرستان. تهران: علوم و فنون.
زنجانی، ابراهیم. (۱۳۹۳). خاطرات شیخ ابراهیم زنجانی. به‌‌اهتمام غلامحسین میرزا‌‌صالح. تهران: کویر.
سپهر، عبدالحسین. (1386). مرآت الوقایع مظفری. جلد دوم. به‌‌کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: میراث مکتوب.
عیسوی، چارلز. (۱۳۸۹). تاریخ اقتصادی ایران؛ قاجاریه ۱۲۱۵-۱۳۳۲ه.ق. مترجم یعقوب آژند. تهران: گستره.
 
مصاحبه
مصاحبه با حاج زین‌العابدین معبودی نوادۀ حاج ابراهیم معبودی «حمام حاج ابراهیم». (۱۴۰۲). زنجان: بازار زنجان.
 
مقالات
شعبانی پور، شهناز؛  احمدوند عباس؛   فروزش، سینا. (1398). واکنش علما به سیطره حکومت پهلوی بر اوقاف (با تکیه بر اسناد). پژوهشنامه تاریخ اسلام، 36.  113-133.
عباسی، مهدی؛ شجری قاسم‌‌خیلی، رضا؛ شجاعی‌‌دیوکلایی، سیدحسن. (۱۴۰۱). سازماندهی نظام اوقاف و اهداف آموزشی آن در عصر پهلوی اول. فصلنامه علمی پژوهش‌‌های تاریخی، 58 (2)، 89-105.
کجباف، علی اکبر؛ بیگ محمدی، پروین؛ نورایی، مرتضی.(1398). بررسی کارکردهای وقف شوشتر در دوره پهلوی »(1304-1357) (. پژوهشنامه تاریخ های محلی ایران ، 14 (2)، 45-58.
محسن اردبیلی، یوسف. (1380). خاندان‌‌های حکومتگر زنجان. فصلنامه فرهنگ زنجان. 2 (2و3). 99-126.
نیک مهر، اسداله؛ وکیلی، هادی (1392). نیت و مصارف موقوفات واقفان مشهد در دوره پهلوی اول و دوم (با تکیه بر وقفنامه‌های اداره اوقاف خراسان رضوی وآستان قدس رضوی). نشریه تاریخ و فرهنگ، 54(2)، 109-131.
 
پایان نامه ها
قبادی نصر، عباداله.(1392). بررسی کارکرد نهاد وقف در دوره پهلوی (اول و دوم) با محوریت شهرستان خرم‌آباد. گروه تاریخ دانشگاه لرستان.
 
نسخ خطی
مجموعه صورت وقف‌‌نامه‌‌ در زنجان. (بی‌‌تا). شماره قفسه ۹۷۴۳. شماره ثبت ۸۶۲۰۹. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.