با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی سیرجان

چکیده

کلانتری از مناصب مهم حکومتیِ کرمان عصر قاجاریه بود، که موقعیت ممتازی در تشکیلات اداری ایالت داشت. مهمترین کارکرد کلانتر در این دورة گردآوری مالیات و تأمین نظم و امنیت و نظارت بر ارزاق شهری بود. در این مقاله برآنیم تا به این پرسش‌ها بپردازیم شرایط کسب مقام کلانتری در دورة قاجاریه چه بود؟ دگرگونی ساختار قدرت این منصب در دورة قاجاریه چگونه بود؟ ضمن بررسی کارکردهای منصب کلانتری نقش کلانترها را بر تغییرات سیاسی و اجتماعی جامعه شهری کرمان را نیز بررسی کنیم. برای پاسخ به پرسش‌ها به روش تحلیلی و توصیفی و بر پایه منابع کتابخانه ای و نشریات عصر قاجاریه جایگاه اداری کلانتر در کرمان بررسی شد. یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که مقام کلانتری به وسیله حاکم تعیین و بین طوایف معروف و حکومتگر کرمانی دست به دست می‌شد. ساختار قدرت کلانتری به سبب عدم لیاقت کلانترها در انجام وظایف شان یا حمایت از آشوب‌های سیاسی و رقابت‌های خاندانی برای کسب این مقام و ورود نهادهای جدید تنزل یافت. کلانترها با اتخاذ شیوه‌های عجولانه و خودسرانه در  جمع‌آوری مالیات و نرخ بندی کالاهای اساسی فقر مردم را فراهم نمودند. عملکرد نامعقول برخی از آنها در برابر فرقه نوظهور شیخیه و مخالفانشان مسبب آشوب‌های شهری شد.

کلیدواژه‌ها

 
ابوت، کیث ادوارد (1395). شهرها و تجارت ایران در دورة قاجار. ترجمة سید عبدالحسین رئیس‌السادات. تهران: امیرکبیر.
احمدی کرمانی، یحیی (1371). فرماندهان کرمان (به ضمیمه رساله کاتب کرمانی). تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی. چاپ پنجم. تهران: علم.
اورسل، ارنست (1352). سفرنامه اورسل. ترجمة علی‌اصغر سعیدی. [بی‌جا]: شرکت افست.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1381). از پاریز تا پاریس. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم  (1382). درخت جواهر. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم  (1369). سنگ هفت قلم. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1377). فرمانفرمای عالم. چاپ چهارم. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1379). مقدمه و حواشی بر پیغمبر دزدان. چاپ هیجدهم. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1371). مقدمه و حواشی بر فرماندهان کرمان. چاپ پنجم. تهران: علم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم (1385). مقدمه و حواشی یر جغرافیای کرمان. چاپ پنجم. تهران: علم.
باقری، علی‌اکبر (1392). نقد و بررسی آرای کلامی شیخیه. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
براون، ادوارد گرانویل (1386). یکسال در میان ایرانیان. ترجمة مانی صالحی علامه. تهران: اختران.
به رنگ کویر؛ گزارش‌های محرمانه هفتگی کنسولگری انگلیس در کرمان سال1917 میلادی (1398). ترجمة یدالله آقا عباسی. تصحیح و تحشیه سید محمدعلی گلاب‌زاده. مجید نیک‌پور. تهران: سوره مهر وابسته به حوزة هنری.
حسینی فسائی، حاج میرزا حسن (1367). تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسائی. تهران: امیرکبیر.
خسروبیگی، هوشنگ (1382) «منصب کلانتر در اوایل دورۀ قاجار». فصلنامه پیک نور. شمار1. بهار. 
رساله کاتب کرمانی (1371). ضمیمه فرماندهان کرمان. تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی. چاپ پنجم. تهران: علم.
رنجبر، روح الله (1391) « وظایف کلانتر اصفهان بازخوانی یک سند در مورد وظایف کلانتر اصفهان در دورة صفویه»، فصلنامه پیام بهارستان، شماره16، تابستان.
روزنامه حبل‌المتین (1383). 27 شوال 1323 مصادف با 25 دسامبر 1905. شماره 18. سال سیزدهم. تهیه و تنظیم عنایت الله رحمانی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی.  
روزنامه حبل‌المتین  (1383). دوشنبه 29 رمضان 1323 مصادف با 27 نوامبر 1905. شماره14. سال سیزدهم. تهیه و تنظیم عنایت الله رحمانی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی.  
روزنامه حبل‌المتین  (1383). 8 ذیقعده1323. شماره 19. سال سیزدهم. تهیه و تنظیم عنایت الله رحمانی. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی.
روزنامه دولت علیه ایران (1283ق). روز پنج‌شنبه. ربیع‌الاول مطابق سال بارس ئیل. تهران.
روزنامه صور اسرافیل (1377). سال 1325. به نقل از فرمانفرمای عالم. تهران: علم.
روزنامه صور اسرافیل  (1325) هشتم رجب 1325. شماره 13. سال اول. به مدیریت میرزا قاسم خان تبریزی. تهران.
روزنامه وقایع اتفاقیه (1272) روز پنج شنبه. 27 صفر المظفر. مطابق با سال توشقان ئیل 1272ق. شماره 259.
سلیمانی، کریم (1379) القاب رجال دورة قاجار. تهران: نی.
سیرجانی، شیخ محمد حسن (1379). پیغمبر دزدان، نامه‌ها و اشعار. به تصحیح و مقدمه و حواشی باستانی پاریزی. چاپ هجدهم. تهران: علم.   
طباطبایی بهبهبانی (منصور)، سید محمد (1391) « سلسله کلانتران بهبهان». پژوهش‌های ایرانشناسی. شماره 2. پاییز و زمستان.
فرهانی منفرد، مهدی (1378) «منصب کلانتر و چند سند در مورد دو تن از کلانتران عصر صفوی». گنجینه اسناد. شماره 35، 36. پاییز و زمستان.
لمبتون، آن کاترین سواین فورد (1362).  نگرشی بر جامعة اسلامی در ایران. ترجمة یعقوب آژند. [بی‌جا]. [بی‌نا].
مشیزی، میر محمد سعید (1369). تذکره صفویه. مقدمه و تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی. چاپ اول. تهران: علم.
منشی کرمانی، محمدامین (1391). جغرافیای ایالت کرمان در عهد ناصری. تصحیح و تحشیه مجید نیک‌پور. تهران: سازمان اسناد و کتابخانه جمهوری اسلامی ایران.
میرزا رفیعا (8 ـ 1347). دستورالملوک. به کوشش محمد تقی دانش پژوه. ضمیمه مجله دانشکده ادبیات تهران. سال16. شماره 5و6.
وزیری، احمد علی (1375). تاریخ کرمان. تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی. ج2. چاپ چهارم. تهران: علمی.
وزیری، احمد علی  (1385). جغرافیای کرمان (به ضمیمه رساله دهات کرمان). به تصحیح و تحشیه باستانی پاریزی. چاپ پنجم. تهران: علم.