با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانش آموخته مقطع دکتری گروه باستان شناسی دانشگاه مازندران

2 دانشیار/ دانشگاه مازندران

3 دانشیار باستان شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

شهر قم در طول دوران اسلامی به واسطه وجود مرقد حضرت معصومه (س)، به عنوان دومین قطب مذهبی ایران شناخته شده است. تأثیرگذاری عامل مذهبی در معرفی این شهر تاحدی است که گروهی از مورخان معتقدند پیش از ظهور دین اسلام، در این منطقه هیچ‌گونه پایگاه شهری وجود نداشته است. علی‌رغم تحقیقات پراکنده‌ای که در خصوص قدمت شهر قم صورت گرفته است، ابهامات فراوانی در مورد زمان دقیق ایجاد این شهر و سازندگان آن وجود دارد. بنابراین، در پژوهش حاضر که براساس هدف از نوع تحقیقات بنیادی و بر اساس ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی است، غالب منابع مکتوبی که در ارتباط با پیشینة تاریخی شهر قم سخن گفته بودند به دقت مورد مطالعه قرار گرفت. علاوه بر آن، برای تفسیر علمی و دقیق‌تر گزارش-های منابع مذکور و در انطباق با آنها، نتایج حاصل از پژوهش‌های باستان‌شناسی صورت گرفته در محوطه‌های باستانی منطقة قم ارزیابی شد. براساس نتایج، دشت قم به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، از هزارة ششم پیش از میلاد مورد توجه جوامع انسانی گوناگون قرار گرفته بود و در اواخر دوران ساسانی از پایگاه شهری نسبتا معتبری برخوردار گردید. شهر ساسانی قم در سال 23ق به دست مسلمانان فتح شد، با این وجود، نخستین گروه اعراب که از خاندان اشعری بودند در اواخر سدة اول هجری در این مکان ساکن شدند و در نتیجة یک سده کوشش آنها در جهت آبادی مناطق مختلف منطقه، قم در سال 189ق به عنوان کوره‌ای مستقل به رسمیت شناخته شد.

کلیدواژه‌ها

ابن فقیه، احمد بن محمد (1416ق). البلدان. بیروت: عالم الکتب.
ابن اعثم کوفی، ابومحمد احمد (1349). تاریخ اعثم. ترجمة احمد بن محمد منوفی هروی. تهران: نشر ادبیه.
ابوالفداء، اسماعیل بن علی (2007). تقویم البلدان. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ابن خردادبه، ابوالقاسم عبیدالله بن عبدالله (1370). المسالک و الممالک. ترجمة حسین قره‌چانلو. تهران: ناشر مترجم.
ابن حوقل (1345). صورة الارض. ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابودلف (1341). سفرنامه ابودلف در ایران. با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی. ترجمة سید ابوالفضل طباطبایی. تهران: ایران زمین.
ادیب کرمانی، افضل الملک (1396ق). تاریخ و جغرافیای قم. به کوشش حسین مدرسی طباطبایی. [بی­جا]: انتشارات وحید.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1340). مسالک و ممالک. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی (1367)، مرآة البلدان. جلد چهارم. تهران: دانشگاه تهران. 
احمدی، رسول؛ حیدری باباکمال، یدالله؛ صدیق­پور، داود؛ ابراهیمی، قادر (1393). "گزارش مقدماتی بررسی باستان­شناختی قلعه­های تاریخی استان قم". در گزارش­های سیزدهمین گردهمایی سالانه باستان‌شناسی ایران. ص 45-48. تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر (1367). فتوح­البلدان، ترجمه و مقدمة دکتر محمد متوکل. تهران: نشر نقره.
پوربخشنده، خسرو (1380). گزارش توصیفی مقدماتی نخستین فصل کاوش­های باستان­شناختی گورستان عصر آهن تپه صرم کهک ـ قم. پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
پوربخشنده، خسرو (1381)، گزارش توصیفی مقدماتی دومین فصل کاوش­های باستان­شناختی گورستان عصر آهن تپه صرم کهک ـ قم، پژوهشکده باستان شناسی (منتشر نشده).
پوربخشنده، خسرو (1382). گزارش توصیفی مقدماتی سومین فصل کاوش­های باستان­شناختی گورستان عصر آهن تپه صرم کهک ـ قم. پژوهشکده باستان‌شناسی (منتشر نشده).
ثعالبی نیشابوری، عبدالملک بن محمد بن اسماعیل (1368). تاریخ ثعالبی مشهور به غرر اخبار ملوک الفرس سیرهم. ترجمة محمد فضائلی. تهران: نشر نقره.
جغرافیای تاریخی قم (1383). به کوشش ابوالفضل عرب­زاده. قم: نشر زائر.
حموی، یاقوت بن عبدالله (1995م). معجم البلدان. چاپ دوم. بیروت: دار صادر.
حسین قمی، صفی‌الدین محمد بن هاشم (1396ق). خلاصة البلدان. به کوشش حسین مدرسی طباطبایی. قم: انتشارات حکمت.
دیاکونوف، ایگورمیخائیلوویچ (1386). تاریخ ماد. ترجمة کریم کشاورز. تهران: علمی فرهنگی.
دالمانی، هانری رنه (1950). سفرنامه از خراسان تا بختیاری. ترجمة علی­محمد فره­وشی. تهران: امیرکبیر.
دینوری، احمد بن داود (1960). اخبارالطوال. قاهره: دارالثقافه و الارشاد القوی.
سیرو، ماکسیم (1371). "قلعه دختر قم"، به کوشش آندره گدار، در آثار ایران. ترجمه ابوالحسن سروقدی مقدم. مشهد: آستان قدس. صص 111-119.
سرلک، سیامک. عقیلی، شیرین (1383).  گزارش لایه‌نگاری محوطه باستانی قلی درویش جمکران ـ قم، گزارش­های باستان­شناسی (3). تهران: پژوهشکده باستان‌شناسی. ص. 59-96.
سرلک، سیامک؛ ملک‌زاده، مهرداد (1384).  «آجرهای منقوش عصر آهن پایانی ماد شرقی:سکوی خشتی قلی درویش جمکران و سازه بزرگ سیلک کاشان». مجله باستان‌شناسی. سال اول. شماره 1. بهار و تابستان 1384. ص 52-63.
سرلک، سیامک (1386). «گزارش مقدماتی چهارمین فصل کاوش در محوطه قلی‌درویش جمکران». گزارش­های باستان‌شناسی (7). جلد دوم. مجموعه مقالات نهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری. ص.187-208.
سرلک، سیامک (1389). فرهنگ هفت هزار ساله شهر قم: کاوش های باستان‌شناختی محوطه قلی‌درویش جمکران ـ قم. قم: سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان قم و انتشارات نقش.
سرلک، سیامک (1390). باستان­شناسی و تاریخ قم. قم: انتشارات شاخص.
سرفراز، علی­اکبر؛ آورزمانی، فریدون (1385). سکه­های ایران از آغاز تا دوران زندیه. تهران: سمت.
سعیدنیا، احمد (1366). «قم، خاستگاه شهر»، به کوشش محمدیوسف کیانی، در شهرهای ایران. تهران: جهاد دانشگاهی. جلد دوم. ص 143-169.
شیروانی، زین العابدین بن اسکندر (بی­تا). بستان السیاحه. تهران: سنایی.
شاردن، ژان (1336). سیاحت­نامة شاردن. ترجمة محمد عباسی. [بی­جا].
صاحبی، محمدجواد (1384). قم از نگاه بیگانگان. قم: نشر زائر و آستانه مقدسه قم.
طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری یا تاریخ الرّسل و الملوک. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: اساطیر.
عباس‌زاده، عبدالله (1385). بررسی ویژگی­های سفالینه‌های محوطه­های استقراری عصر آهن (محوطة باستانی قلی­درویش- قم). پایان نامة مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه تهران. گروه باستان­شناسی (منتشر نشده).
فیض، عباس (1349). گنجینة آثار قم. جلد اول. قم: انتشارات مهر استوار.
فردوسی، ابوالقاسم (1970). شاهنامه. جلد هشتم. چاپ مسکو.
فسایی، حسن بن حسن (1382). فارسنامه ناصری. جلد اول. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
فهیمی، حمید (1382). "سکونتگاه گور خفتگان صرم: گزارشی دربارة محوطة شمشیرگاه در جنوب قم. اردیبهشت 1382". مجله باستان­شناسی و تاریخ. سال 18. شمارة 1. پاییز و زمستان 82. شمارة پیاپی 35. صفحات 69-82.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمة میرزا جهانگیر قاجار. تهران: امیرکبیر.
قمی، حسن­بن محمدبن حسن (1361). تاریخ قم. ترجمة حسن­بن علی­بن حسن­بن عبدالملک قمی. تصحیح و تحشیه سید جلال‌الدین تهرانی. تهران: توس.
کابلی، میرعابدین (1378). بررسی‌های باستان شناسی قمرود. گزارش‌های باستان‌شناسی. ضمیمه 2. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
گیرشمن، رومن (1379). سیلک کاشان. ترجمة اصغر کریمی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
گرگانی، فخرالدین اسعد (1369). ویس و رامین. تهران: نشر همبستگی.
لباف خانیکی، میثم (1391). «مقدمه­ای بر جغرافیای اداری- سیاسی ایران در دورة ساسانی». فصلنامه پاژ. شماره 10. ص 131-116.
لسترنج، گای (1337). جغرافیای تاریخی سرزمین­های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مجمل التواریخ و القصص (1318). تصحیح محمدتقی بهار. تهران: کلاله خاور.
ملک‌زاده، مهرداد (1382). «بنای سنگی زاربلاغ قم، نیایشگاهی (؟) از دوره ماد: گزارش بازدید و بررسی مقدماتی، پاییز 1381». مجله باستان­شناسی و تاریخ. سال 17. شماره 2. شمارة پیاپی 34. ص 52-64.
ملک‌زاده، مهرداد (1383)، «بنای سنگی واسون کهک، سازه­ای از دوره ماد (؟): گزارش بازدید و بررسی مقدماتی، زمستان 1382». مجله باستان­شناسی و تاریخ. سال 18. شمارة 2. بهار و تابستان83. شمارة پیاپی 36. ص 42-51.
محمدی­فر، یعقوب (1387)، باستان­شناسی و هنر اشکانی. تهران: سمت.
مدرسی طباطبایی، حسین (1364). قم­نامه. قم: کتابخانه حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره).
مجلسی، محمدباقر (1403ق). بحارالانوار. بیروت: مؤسسه الوفاء.
مجیدزاده، یوسف (1389).  کاوش­های محوطه باستانی ازبکی. جلد دوم: سفال­ها. تهران: اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری.
ناصرالشریعه، محمدحسین (1383). تاریخ قم. تهران: رهنمون.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1387). البلدان. ترجمة محمدابراهیم آیتی. تهران: علمی فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1382). تاریخ یعقوبی. جلد دوم. ترجمة محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fahimi, Hamid (2010).  An Iron Age Fortress in Central Iran: Archaeological Investigations in Shamshirgah,Qom. 2005.Preliminary Report, Edited by P.Matthiae et al (eds.). in: Proceeding of the 6th International Congress on the Archaeology of the Near East. 2008. Sapienza-Universitá di Roma. pp. 165-183.