نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
استادیار گروه باستان شناسی . دانشکده ادبیات و علوم انسانی . دانشگاه شهرکرد. شهرکرد. ایران
چکیده
رستاق برخوار شامل نواحی دشتی و کوهپایه‌ای شمال اصفهان است که با وجود پیشینة غنی تاریخی ـ فرهنگی، اهمّیت ارتباطی و راهبردی در میان شاهراه‌های باستانی اصفهان، تعدد سکونتگاه‌ها و نقش‌های تأثیرگذار در جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شهر اصفهان و به دنبال آن فلات مرکزی ایران، کمتر مورد توجه پژوهشگران علوم تاریخی بوده و در مورد جنبه‌های گوناگون تاریخی آن، اطلاعات چندانی وجود ندارد؛ از همین رو در پژوهش پیشِ رو که به شیوة تاریخی در قالب مطالعات کتابخانه‌ای و مشاهدات میدانی انجام شده، سعی بر آن است تا ضمن شناخت پیشینه منطقه در دوران قبل و بعد از اسلام، ساختار اداری، سیر تحولات تاریخی و وضعیت اجتماعی و اقتصادی منطقه، طی دوره‌های ساسانی تا قاجار، مشخص شود. براساس نتایج حاصل از این تحقیق مشخص شد که برخوار در دورة ساسانی یکی از مراکز عمدة دینی و فرهنگی ناحیه اصفهان بوده است. این منطقه در دوران اسلامی به‌واسطة مواردی همچون عبور شاهراه‌های مهم، موقعیت مکانی، زمین‌های حاصل‌خیز و نقش‌های تأثیرگذار بر پاره‌ای رخدادهای تاریخی، به‌ویژه در سده‌های سوم و چهارم هجری، دورة سلجوقی و دورة صفوی، از رونق و شکوفایی مضاعفی برخوردار گردید و سکونتگاه‌های آن گسترش چشم‌گیری یافت.
کلیدواژه‌ها
آموزگار، ژاله (1387). تاریخ اساطیری ایران. چاپ دهم. تهران: سمت.
ابن حوقل، محمد بن حوقل (1366). صورة الارض. ترجمه و توضیح جعفر شعار. تهران: امیر کبیر.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1370)، مسالک والممالک. ترجمۀ دکتر حسین قره‌چانلو. تهران: [بی‌نا].
ابن رسته، احمدبن عمر (1365). الاعلاق النفیسه. ترجمه و تعلیق دکتر حسین قره‌چانلو. تهران: امیرکبیر.
ابن سپاهی‌زاده، محمد بن البروسوی (1393). اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک. تحقیق المهدی عبد الرواضیه. ترجمه و تحشیه حسین قره‌چانلو، تهران: انجمن ایرانی تاریخ.
ابن فقیه، ابی بکر احمدبن محمد (1349). ترجمۀ مختصر البلدان (بخش مربوط به ایران). ترجمۀ ح- مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابولفداء، اسماعیل بن علی ابولفداء (1343). تقویم البلدان. ترجمۀ عبدالمحمدآیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابونعیم اصفهانی، حافظ (1377). ذکر اخبار اصفهان. ترجمۀ نورالله کسایی. تهران: سروش.
اتابکی، محمود بن بختیار (1378). المختارات من الرسائل. به کوشش غلامرضا طاهر و ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
احتشامی، لطف الله (1384). نقش کلانتر و کدخدایان در مدیریت شهر و روستاها. تهران: مهرقائم.
احمدی، عباسعلی (1380). بررسی، معرفی و شناسایی بناهای تاریخی منطقه برخوار اصفهان از دوران صفوی تا قاجار. پایان‌نامه دورة کارشناسی ارشد باستان‌شناسی. دانشگاه تهران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی.گروه باستان‌شناسی.
احمدی، عباسعلی (1384). گزارش طرح شناسایی و بررسی باستان‌شناسی منطقۀ برخوار. آرشیو سازمان میراث فرهنگی. گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان.
احمدی، عباسعلی (1385). «بررسی کاروانسراهای ناحیه شمالی اصفهان (برخوار) از دوران صفوی تا قاجار». اثر. ش 40 و 41. ص 82-95.
احمدی، عباسعلی (1388). فضا و جامعه در شهرک‌های اقماری اصفهان عصر صفوی (مطالعه موردی مورچه خورت و قورتان). پایان‌نامه دورة دکتری باستان‌شناسی. دانشگاه تهران. دانشکده ادبیات و علوم انسانی. گروه باستان‌شناسی.
احمدی، عباسعلی (1392). «مطالعه تطبیقی و تحلیلی مسجد جامع گز به استناد نویافته‌های مرمتی». معماری و شهرسازی هنرهای زیبا. ش 4. ص 37-46.
احمدی، عباسعلی (1393). گزارش اولین فصل کاوش باستان‌شناسی تپه نماز گز. آرشیو سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان اصفهان.
احمدی، عباسعلی و جاوری، محسن (1393). «مدرسه جعفرآباد بنایی ناشناخته از دوران صفوی». مطالعات معماری ایران. ش 5. ص 129-147.
اداره جغرافیایی ارتش (1367). فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران: فرهنگ جغرافیایی کاشان. تهران: سازمان جغرافیایی وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح.
الاصفهانی، محمد مهدی بن محمدرضا (1368). نصف جهان فی تعریف اصفهان. به تصحیح منوچهر ستوده. تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (1367الف). مرآت البلدان ناصری. به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان (1367ب). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح دکتر محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.
افشار، ایرج (1378). شناخت استان اصفهان. تهران: هیرمند.
افضلالملک، میرزا غلاحسین (1380). سفرنامۀ اصفهان. به کوشش ناصر افشاری‌فر. تهران: کتابخانۀ موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
افوشتهای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1350). نقاوۀ الاثار فی ذکر الاخبار. به کوشش احسان اشراقی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بغدادی، صفی الدین بغدادی (1992 م). مراسدالاطلاع. بیروت: داراالجمیل.
بهار، مهرداد (1388). تاریخ اساطیر ایران باستان. تحریر سیروس شمسیا. تهران: علم.
بهشتی، کریم (1376). تاریخچه سین برخوار و مقبره سید کمالدین. اصفهان: اداره کل اوقاف و امور خیریه اصفهان.
پردولاماز (1370). «گزارش سفر پردولاماز از شماخیه به اصفهان». نامه‌های شگفت انگیز کشیشان فرانسوی در دوران صفوی و افشاری. ترجمة بهرام فره‌وشی. تهران: مؤسسۀ علمی اندیشۀ جوان.
تاریخ عالم‌آرای صفوی (1350). به کوشش یدالله شکوری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تحویلدار، میرزا حسین خان (1342). جغرافیای اصفهان. به کوشش منوچهر ستوده. تهران: دانشگاه تهران.
تفضلی، احمد (1386). تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام. به کوشش دکتر ژاله آموزگار. چاپ پنجم. تهران: سخن.
تفضلی، احمد (1387). جامعه ساسانی. ترجمة مهرداد قدرت دیزجی. تهران: نشر دانشگاهی.
جابری انصاری، حاج میرزاحسن خان (1321). تاریخ اصفهان و ری و همۀ جهان. تهران: خرد.
جعفری زند، علیرضا (1381). اصفهان پیش از اسلام. تهران: آن.
جعفریان، رسول (1373). «وقفنامه مدرسه سلطان حسینیه»، میراث اسلامی ایران. دفتر اول، به کوشش رسول جعفریان. قم: کتابخانه ایت الله مرعشی نجفی. ص 251-290.
جناب، میر سید علی (1376). الاصفهان. به کوشش محمدرضا ریاضی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
جیهانی، ابولقاسم بن احمد (1368). اشکال العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب. با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. تهران: به‌نشر.
حمدالله مستوفی (1339). تاریخ گزیده. به کوشش دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
حمدالله مستوفی (1362). نزهة القلوب. به اهتمام و تصحیح گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.
حمزه اصفهانی، حمزة بن حسن (1346). تاریخ پیامبران و شاهان. ترجمۀ دکتر جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم (بی‌تا). خلاصۀالسیر. تهران: علمی.
دالمانی، هانری رنه (1378). سفرنامة از خراسان تا بختیاری. ترجمة غلامرضا سمیعی. تهران: طاووس.
دلاواله، پیترو (1348). سفرنامة پیترو دلاواله (قسمت مربوط به ایران). ترجمة دکتر شعاع‌الدین شفا. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
دهخدا، علی اکبر (1377). لغت نامۀ دهخدا. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
دو سفرنامه از جنوب ایران (1368). تصحیح سید علی آل داود. تهران: امیرکبیر.
دوبد، بارون (1371). سفرنامةلرستانوخوزستان. ترجمة محمدحسن آریا، تهران: علمی و فرهنگی.
رجایی، عبدالمهدی (1385). تاریخ مشروطیت اصفهان. اصفهان: سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان.
رجایی، عبدالمهدی (1386). اصفهان از انقلاب مشروطه تا جنگ جهانی اول. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
رستم‌الحکما، محمدهاشم آصف (1348). رستمالتواریخ. تصحیح محمد مشیری. تهران: [بی‌نا].
رضا قلی خان هدایت (1339). روضةالصفای ناصری. قم: کتابفروشی مرکزی.
رضاقلی‌خان هدایت (1373). فهرس التواریخ. تصحیح دکتر عبدالحسن نوایی و میرهاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ریاضی، محمدرضا (1374). «جاده ابریشم: شکل‌گیری و پیشینه». اثر. ش 2. ص 48-54.
زیدری نسوی، شهاب‌الدین محمد (1365). سیرت جلال‌الدین منکبرنی. تصحیح مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
سپنتا، عبدالحسین (1346). تاریخچة اوقاف اصفهان. اصفهان: اداره کل اوقاف اصفهان.
سجادی جزی، سعیدالدین (1383). فرهنگ و تاریخ گز برخوار. اصفهان: مقیم.
سدیدالسلطنه، محمدعلی (1362). التدقیق فی سیر الطریق: سفرنامه سدید السلطنه. تصحیح و تحشیه احمد اقتداری. تهران: به‌نشر.
سعیدیان جزی، مریم (1387). «گز و برخوار در گذر زمان». فرهنگ اصفهان. ش 41 و 42. ص 73-88.
سلطانزاده، حسین (1365). مقدمهای بر تاریخ شهر و شهر نشینی در ایران. تهران: نشر آبی.
سلیمی جزی، رحیم (1386). «گز و برخوار از دید جغرافیدانان مسلمان». فرهنگ اصفهان. ش 35. ص 56-59.
سیرو، ماکسیم (1357). راه‌های باستانی ناحیۀ اصفهان و بناهای وابسته به آنها. ترجمۀ مهدی مشایخی. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران.
شاردن، ژان (1336). سیاحتنامۀ شاردن. ترجمۀ محمد عباسی. تهران: امیرکبیر.
عبدالستار عثمان، محمد (1376). مدینۀ اسلامی. ترجمۀ علی چراغی. تهران: امیرکبیر.
عمادی، عبدالرحمن (1375). «گز». ناموارۀ دکتر محمود افشار. گردآورنده ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمودافشار.
غلوم بیگ، لیزا (1385). «الگوهای شهری در اصفهان پیش از صفویه». اصفهان در مطالعات ایرانی. به کئشش رناتا هولود. ترجمة محمد تقی فرامرزی. تهران: فرهنگستان هنر. ص 19 تا 46.
فلاندن، اوژن (1356). سفرنامة فلاندن. ترجمة حسین نورصادقی. چاپ سوم. تهران: اشرافی.
فلسفی، نصرالله (1346). زندگانی شاه عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
فلسفی، نصرالله (1353). زندگانی شاه عباس اول. تهران: دانشگاه تهران.
فوران، جان (1385). تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب اسلامی. ترجمة احمد تدین. چاپ دوم. تهران: مؤسسة خدمات فرهنگی رسا.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا (1363). سفرنامۀ فیگوئروا. ترجمۀ غلامرضا سمیعی. تهران: نشرنو.
قدامه، قدامة بن جعفر (1370). الخراج. ترجمه و تعلیق دکتر حسن قره‌چانلو. تهران: البرز.
کروسینسکی، تادوز یودا (1363). سفرنامۀ کروسینسکی. ترجمۀ عبدالرزاق دنبلی. با مقدمه و تصحیح مریم میراحمدی. تهران: توس.
کریستن سن، آرتور (1367). ایران در زمان ساسانیان. ترجمه رشید یاسمی. تهران: امیرکبیر.
کریمیان، حسن و عباسعلی احمدی (1396). «گونه‌شناسی تزئینات منازل روستایی اصفهان در عصر قاجار». نگره. ش 41. ص 77-90.
کیانی، محمدیوسف (1365). «شهرهای اسلامی». نظری اجمالی به شهرنشینی و شهرسازی در ایران. تهران: هما.، ص 205-229.
گدار، آندره و دیگران (1384). آثار ایران. ترجمۀ ابوالحسن سروقد مقدم. چاپ چهارم. مشهد: آستان قدس رضوی.
لاکهارت، لارنس، (1343). انقراض سلسلۀ صفویه و ایام استیلای افاغنه در ایران. ترجمۀ مصطفی قلی عماد. تهران: [بی نا].
مجمل التواریخ و القصص (1318). به تصحیح ملک الشعرا بهار. تهران: خاور.
محمدی ملایری، محمد (1375). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: طوس.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمۀ دکتر علی نقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
منشی کرمانی، ناصرالدین (1364). نسائم‌الاسحارمن لطائم‌الاخبار در تاریخ وزراء. تصحیح میر جلال‌الدین حسینی ارموی. تهران: اطلاعات.
مهریار، محمد (1382). فرهنگ جامع نام‌ها و آبادی‌های کهن اصفهان. اصفهان: فرهنگ مردم.
موریه، جیمز (1386). سفرنامة جیمز موریه. ترجمة دکتر ابولقاسم. تهران: توس.
میرزا رفیعا (1385). دستورالملک. به کوشش محمد اسماعیل مارچینکوفسکی. ترجمۀ علی کردآبادی. تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.
میرزا مهدی خان استرآبادی (1341). جهانگشای نادری. به اهتمام سید عبدالله انور. تهران: انجمن آثار ملی.
نجم‌الملک، حاج عبدالغفار (1341). سفرنامة خوزستان. تهران: مؤسسة مطبوعات علمی.
نویدی، داریوش (1386). تغییرات اجتماعی و اقتصادی در ایران عصر صفوی. ترجمۀ هاشم آغاجری. تهران: نی.
وامبری، آرمینوس (1372). زندگی و سفرهای وامبری. ترجمة محمدحسن آریا. تهران: علمی و فرهنگی.
ویلبر، دونالد (1368). معماری اسلامی ایران در دورۀ ایلخانیان. ترجمۀ عبدالله فریار. چاپ دوم. تهران: علمی و فرهنگی.
هاشمی، احسان (1370).«اردستان»، شهرهای ایران. به کوشش محمدیوسف کیانی. تهران: جهاد دانشگاهی.، ص 243-259.
هنرفر، لطف الله (1350). گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان. چاپ دوم. تهران: ثقفی.
یاقوت حموی، شیخ شهاب‌الدین (1380). معجم‌البلدان. ترجمۀ دکتر علی‌نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
یاقوت حموی، شیخ شهاب الدین (1376ق). معجم‌البلدان. بیروت: دارصادر و داربیروت.
یزدانی گزی، محمدعلی (1390). گز و برخوار در گذرگاه تاریخ. اصفهان: هشت بهشت.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (1343). البلدان. ترجمۀ دکتر محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Sirox, M., (1967). «Tras Monuments inconnus de Iran Ancien». Iranica Antiqu. Volumen VII. pp. 82-105.
)