با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور

چکیده

ساختار و تشکیلات اداری آستان قدس در دورة قاجار و به‌خصوص در روزگار حاکمیت ناصرالدین‌شاه همانند تشکیلات دورة صفویه و طبق دستورالعمل­ طومار علیشاهی در دورة افشاریه بود. این پژوهش در پی بررسی و شناخت پراکندگی مناصب و مشاغل آستان قدس در هر یک از محله­های شش­گانه شهر مشهد، با تکیه بر نسخه خطی کتابچه تعداد نفوس ارض اقدس و شهر مشهد مقدس است. نسخه خطی مذکور در دورة پادشاهی ناصرالدین­شاه و به دستور محمدتقی میرزا­ رکن­الدوله، حکمران ایالت خراسان و سیستان، به رشته تحریر درآمده است. این نسخه، نمونه­ای جالب از اطلاعات و آمار نفوس و مشاغل شهر مشهد در زمان ناصرالدین­شاه است و پراکندگی مناصب و مشاغل آستان قدس در محله­های مختلف شهر مشهد را نشان می‌دهد. روش تحقیق در این پژوهش، روش تحلیل داده‌های موجود است که این داده‌ها با استفاده از نرم افزار Spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. نتایج حاکی از رابطه معنادار پراکندگی مناصب و مشاغل آستان قدس در محله­های شش­گانه شهر مشهد است. این پژوهش نشان می­دهد که تعداد مناصب و مشاغل بالای هرم تشکیلات آستان قدس به نسبت جمعیت در محله بالا خیابان و سراب به دلیل اعیان‌نشینی، زیادتر است و در محلة پایین خیابان که فقیرنشین‌تر بود، بسیار اندک­تر است.

کلیدواژه‌ها

اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1368). مسالک و ممالک. ترجمة ایرج افشار. تهران: علمی و فرهنگی.
امام، سید محمدکاظم (1337). مشهد طوس. تهران: کتابخانه ملک.
بینش، تقی (1356). «جغرافیای محله­های مشهد». جستارهای ادبی. ش 51. ص 574-600.
بینش، تقی (1355). «جغرافیای محله­های مشهد». جستارهای ادبی. شماره 48. ص 842-904.
حبیبی، سید محسن (1383). از شار تا شهر. تهران: دانشگاه تهران.
حسن­آبادی، ابوالفضل (الف 1385). «متولیان آستان قدس رضوی از دوره صفویه تا افشاریه». دفتر اسناد (به کوشش زهرا طلایی)، جلد 2و 3، مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. ص 73-143.
حسن­آبادی، ابوالفضل (ب 1385). «نگاهی کوتاه به تاریخچه تشکیلات اداری اماکن متبرکه همراه با معرفی نظامنامه اماکن متبرکه در سال 1296ق». مشکوه. ش 90. ص 101-119.
حسن­آبادی، ابوالفضل (1387). «منصب قائم مقام التولیه در دوره قاجاریه». دفتر اسناد (به کوشش زهرا طلایی)، جلد 4، مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. ص 147-103.
حسن­آبادی، ابوالفضل (1382-1383). «معرفی و بررسی کتاب روزنامه سه سال اقامت یک مأمور سیاسی در ایران تألیف ادوارد بک هاوس ایستویک»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش 77 و 78. ص 93-97.
حسینی، سید حسن  (1393). «تحویلدار«، دایره­المعارف آستان قدس رضوی، جلد 1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ص 284.
خانیکوف، ولادیمیروویچ (1375). سفرنامه (گزارشی به بخش جنوبی آسیای مرکزی). ترجمة اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه. مشهد: آستان قدس رضوی.
رکن­الدوله، محمدتقی (1387). «صورت سان عموم اهالی آستانه مقدسه». تصحیح رضا نقدی. مجموعه رسائل فارسی. دفتر هشتم. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی.
ریاضی، سید ابوالحسن (1389). «تأثیر تجدد بر سازمان فضایی شهر تهران در اواخر دوره قاجار». فصلنامه تحقیقات فرهنگی. دوره سوم. شماره 3. ص 129-148.
زین­العابدین بن محمد ولی میرزا ( بی­تا). کتابچه تعداد نفوس ارض اقدس و شهر مشهد مقدس.  نسخه خطی مجلس شورای اسلامی. شماره بازیابی 8837. شماره ثبت 23609.   
سعیدی رضوانی، عباس (1367). «بینش اسلامی و جغرافیای شهری (3)». تحقیقات جغرافیایی. شماره 8. ص 7-44.
سعیدی، عباس (1344). «جغرافیای شهر مشهد 2». جستارهای ادبی. شماره 2و 3. ص 174ـ197.
سلطان‌زاده، حسین (1365). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران. تهران: نشر آبی.
سوزنچی کاشانی، علی (1385). «معرفی نایب­التولیه­های آستان قدس از دوره صفویه تا قاجاریه». دفتر اسناد (به کوشش زهرا طلایی)، جلد 2 و 3. مشهد: سازمان کتابخانه ها، موزه ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی. ص 73-11.
سوزنچی کاشانی، علی؛ جهانگیری کلاته، کاظم (1391). «موقوفات متولیان آستان قدس رضوی از صفویه تا پایان قاجاریه». پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی. س 1. ص 62-92.
سوهانیان حقیقی، محمد (1393). «استیفاء»، دایره­المعارف آستان قدس رضوی، جلد 1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ص 101-100.
شاملو، ولی­قلی (1371). قصص­الخاقانی. تصحیح حسن سادات ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شیخی، محمد (1382). «ساختار محله­های شهر در سرزمین­های اسلامی». فصلنامه علوم اجتماعی. دوره 10. ش 22. ص 39-68.
شیندلر، هوتم (1347). سفرنامه خراسان در سه سفرنامه مرو، هرات و مشهد. به اهتمام قدرت‌الله روشنی زعفرانلو. تهران: دانشگاه تهران.
صنیع­الدوله، محمدحسن‌خان (1301). مطلع الشمس.  چاپ سنگی. مشهد: سازمان کتابخانه­ها، موزه­ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی.
عبدالهی، مجید و دیگران (1389). «بررسی نظری مفهوم محله و بازتعریف آن با تأکید بر شرایط محله­های شهری ایران». پژوهش‌های جغرافیای انسانی. ش 72. ص 83-102.
علیزاده بیرجندی، زهرا؛ ناصری، اکرم (1392). «منصب تولیت و عوامل مؤثر بر عملکرد متولیان آستان قدس رضوی در عصر قاجار». تاریخ­نامه ایران بعد از اسلام. س 3. ش 6. ص 139-165.
غلام­حسین­پور، زهرا (1387). «نظامنامه اساسی آستان قدس در سال 1305 خورشیدی». پیام بهارستان.
دورة دوم. ش 1و2. ص 458-473.
عطاردی، عزیزالله (1371). تاریخ آستان قدس رضوی. تهران:  وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
فرخ، مهدی (1345). خاطرات سیاسی فرخ. تهران: جاویدان علمی.
کرزن، جرج (1373). ایران و قضیه ایران. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
لینچ، کوین (1376). تئوری شکل خوب شهر. ترجمة سید حسین بحرینی. تهران: دانشگاه تهران.
ملکم، سرجان (1380). تاریخ کامل ایران. ترجمة میرزا اسماعیل حیرت. تصحیح مهدی قمی‌نژاد. تهران: افسون.
مؤتمن، علی (1354). تاریخ آستان قدس. چاپ دوم. مشهد: آستان قدس.
نقدی، رضا (1393). «حفاظ»، دایره­المعارف آستان قدس رضوی، جلد 1، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ص 360357.