با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

استادیار گروه مطالعات اجتماعی، دانشگاه فرهنگیان

چکیده

روابط دیرپای ایران و عثمانی توام با جنگ و صلح بود. بنا به ماده سوم عهدنامة دوم ارزنه الروم (16جمادی­الثانی1263) باید کمیسیون مشترکی با حضور نمایندگان چهار دولت تشکیل می­شد. درویش­پاشا، نماینده عثمانی، پیش از رسیدن به محل تشکیل کمیسیون در بغداد، درّه قطور را تصرف کرد. این اقدام تجاوزکارانه، تبدیل به مناقشه­ای مهم بین دو کشور شد. ایران با محکومیت این اقدام از نمایندگان واسطه خواست تا نسبت به رفع تجاوز عثمانی عمل کنند. اشغال قطور سی سال(1295-1265ق.) به طول انجامید و سرانجام کنگره برلین بر حقانیّت ایران صحه گذاشت و دولت عثمانی مجبور به بازپس­دادن قطور به ایران شد.
دربارة اشغال قطور و اقدامات میرزا جعفرخان مشیرالدوله در طول مأموریت تحدید حدود، هنوز بررسی مستقلی صورت نگرفته است. پژوهش حاضر با روش تاریخی و رویکرد توصیفی- تحلیلی، با اتکا به اسناد منتشر نشدة وزارت امور خارجه، به این پرسش­ها پاسخ می­دهد: قطور دارای چه موقعیت و اهمیت راهبردی بود؟ چرا این منطقه از سوی عثمانی اشغال شد؟ دولتمردان ایران به‌ویژه میرزا جعفرخان به عنوان نماینده ایران در کمیسیون تحدید حدود در قِبال اشغال قطور دست به چه اقداماتی زدند؟
یافته­های پژوهش نشان می­دهد که اقدامات سه سالة مشیرالدوله (1268-1265ق) موجب شد نمایندگان دولت­های واسطه بارها اشغال قطور را محکوم کرده و بر حقانیّت ایران صحه بگذارند. در واقع، اقدامات مشیرالدوله پایه و اساسی شد برای دولتمردان دستگاه دیپلماسی ایران در دهه­های بعد که بتوانند موضوع اشغال قطور را در مجامع بین­المللی طرح و برای بازپس­گیری آن اقدام کنند. اقداماتی که سرانجام بعد از سی سال با استرداد قطور به ثمر نشست.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون (2535). امیرکبیر و ایران. تهران: خوارزمی.
آرشیو وزارت امور خارجه. کتابچة سواد مکاتبات. ش 18.
آل داود، سیدعلی (1395). امیرکبیر و ناصرالدین شاه. تهران: کتاب رایزن.
اسکوفیلد، ریچارد (1389). «تدقیق مرزها: تلاش‌های نیمة قرن نوزدهم برای نقشه‌برداری و علامت‌گذاری مرزهای ایران و عثمانی». جنگ و صلح در ایران دورة قاجار و پیامدهای آن در گذشته و اکنون. زیر نظر رکسانة فرمانفرماییان. ترجمة حسن افشار. تهران: نشر مرکز.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1364). مرآت­البلدان. به کوشش پرتو نوری علاء و محمدعلی سپانلو. تهران: اسفار.
افضل­الملک. کراسه­المعی. نسخة خطی. ش 9452. کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
درویش­پاشا (1397). لایحة تحدید حدود ایران و عثمانی (1268-1266هجری قمری). ترجمه از ترکی عثمانی: میرزا جهانگیرخان ناظم الملک مرندی یکانلو. تصحیح و پژوهش نصرالله صالحی. تهران: طهوری.
ریاحی، محمدامین (1378). تاریخ خوی (سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی شهرهای ایران در طی قرون). تهران: توس.
صالحی، نصرالله (1396). «واکاوی اقدامات درویش­پاشا در نخستین کمیسیون تحدید حدود ایران و عثمانی (1268-1266ق.)». پژوهش‌های علوم تاریخ. س 9. ش 2. پاییز و زمستان.
صالحی، نصرالله (1397). «بررسی انتقادی چاپِ "رسالة تحقیقات سرحدیه"». آیینه میراث. س 16. ش 63. پاییز و زمستان.
طاووسی، مسرور؛ ساسان‌پور، فرزانه (1390). "خوی"دانشنامة جهان اسلام. ج 16. ص 508.
فرهاد معتمد، محمود (1326). سپهسالار اعظم. تاریخ روابط سیاسی ایران و عثمانی. تهران: کتابخانة ابن‌سینا.
فهرست اسناد مکمل قاجاریه (1383). جلدهای 54-64. تهران: مرکز اسناد وزارت خارجه.
گزیدة اسناد سیاسی ایران و عثمانی در دورة قاجار (1369). تهران: انتشارات وزارت امورخارجه.
مرادی، مسعود (1381). «دفاع از منافع ایران در کنگرة برلن 1878»، نخستین همایش ایران­شناسی، مقالات تاریخی و جغرافیایی، بنیاد ایرانشناسی، تهران: 466- 449.
مشیرالدوله، میرزا جعفرخان، رسالة تحقیقات سرحدیه. نسخة خطی. ش 2775. کتابخانة مجلس شورای اسلامی.
منفرد، افسانه (1371). «کنگرة برلین و مسئلة بازپس­گیری قطور». تحقیقات اسلامی. س 7. بهار. ش 1. ص46-39.
ناظم­الملک مرندی یکانلو، میرزا محبعلی­خان (1395). مجموعة رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی. تصحیح و پژوهش نصرالله صالحی. تهران: طهوری.
ناظم­الملک مرندی یکانلو، میرزامحبعلی­خان (1396). ملاحظات و محاکمات (دو لایحه در تحدید حدود ایران و عثمانی، 1292 قمری). تصحیح و پژوهش: نصرالله صالحی، تهران: طهوری.
Ateş, Sabri (2013). The Ottoman-Iranian borderlands: making a boundary 1843-1914. Cambridge University Press.
Aykun, İbrahim (1995). Erzurum Konferansi (1843-1847) ve Osmanlı-İran Hudut Antlaşması. Atatürk Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı. Doktora Tezi. Erzurum.
Hadd-i Hudud-ı İraniyeye Me’mûr: Derviş Paşa’nın Lâyihası, Çevrimyazı: Fatih Gencer, Ankara, 2016.
Sarıkçıoğlu, Melike (2013). Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913). Ankar, Türk Tarih Kurumu.
Schofield, Richard (ed.). The Iran-Iraq Border (1840-1958), Efforts of Delimitation Commission and Preparation of Maps of Frontier Zone (1848-1873), Archive Editions, 1989, Vol. 2.
Sıtkı Uluerler (2018), “Berlin Antlaşması’na Göre (1878) Osmanlı’nın İran’a Terk Ettiği Kotur’un Sınırları Meselesi”, Binğol Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, No. 8, Vol. 16 Autum, P. 171-145.
Sıtkı Uluerler (2015). “Osmanlı-İran Sınır Tespiti Tartışmalarında Kotur’un Yeri (1849-1852)”. Turkish Studies. Vol. 10/5 Spring. P.329-356.