با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 کارشناس باستان‌شناسی پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن

2 دانشجوی دکترای باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران

3 استاد گروه باستان‌شناسی دانشگاه مازندران

چکیده

محور تاریخی شهر بم، مجموعة موسوم به «ارگ بم» است که در جبهة شمال شرقی شهر واقع شده است. علی‌رغم پژوهش‌های متعدد و متنوعی که تاکنون در حوزه‌های باستان‌شناسی و معماری و در ارتباط با ساختار و سیمای این شهر در سده‌های نخستین دوران اسلامی انجام گرفته است، هنوز هم پرسش­های مهم و کلیدی وجود دارند که به آنها پاسخ­های مناسب و متقنی داده نشده است. در پژوهش حاضر که، براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی و، براساس ماهیت و روش، از نوع تحقیقات تاریخی است، تلاش می‌شود به این پرسش اساسی که سیمای شهر بم در سده‌های نخستین دوران اسلامی به چه صورت بوده است؟ پاسخ داده شود.گردآوری داده‌ها به دو شیوة اسنادی (کتابخانه‌ای) و میدانی صورت گرفته است. نتایج حاصل از این تحقیق نشان می‌دهند که شهر بم در سده‌های نخستین اسلامی دارای سه‌بخش ارگ، شارستان و ربض بوده است. در این دوره‌ مجموعة ارگ بم، هستة مرکزی شهر بوده و شارستانی محصور با چهار دروازه آنرا محاط کرده است. ربض شهر بارو نداشته و دو رودخانه در شمال و جنوب به صورت فیزیکی بخش بزرگی از آن را از بدنة شارستان جدا ساخته است. موانع طبیعی در شمال و شرق باعث شدند تا شهر در جهات جنوب و غرب توسعه پیدا کند. مساحت تقریبی شارستان 260 هکتار (که با ربض و باغات و مزارع جمعاً مساحتی بیش از 900 هکتار)بوده و شهر سه مسجد جامع داشته یکی در درون مجموعة ارگ و دوتای دیگر در عرصة شارستان.

کلیدواژه‌ها

آذرنوش، مسعود (1385). ارگ بم و مقایسة آن با شهرهای یونانی- باختری، سومین کنگرة تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ارگ بم، لوح فشردة تصویری. مقاله شمارة 7.
آزاد، میترا (1393). «بررسی سه منارة مهم دورة سلجوقی، چهل دختران اصفهان، تاریخانه دامغان و مسجد جامع ساوی». دو فصلنامة مطالعات ایرانی. ش 5. ص 39-56.
ابن‌اثیر، علی بن محمد (1371).تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. ترجمة عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت. جلد9. تهران: علمی.
ابن حوقل (1345). سفرنامه ابن حوقل (ایران در صورة الارض). ترجمة جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ادریسی، محمدبن محمد (1422ق). نزهة المشتاق فی‌ اختراق الافاق. المجلد الاول. القاهره. مکتبة الثقافه الدینیه.
استخری، ابواسحق ابراهیم (1373). ممالک و مسالک. ترجمة محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1367).مرآة البلدان. تحقیق هاشم محدث و عبدالحسین نوایی. تهران: دانشگاه تهران. 
افضل‌الدین کرمانی، احمد بن حامد (1356). عقد العلی للموقف الاعلی. تحقیق علی‌محمد عامری. تهران: روزبهان.
پوپ، آ.ا؛ آکرمن، فیلیس (1387). مجموعة سیری در هنر ایران. ترجمة نجف دریابندری. تهران: علمی و فرهنگی.
تاریخ سیستان (1381). ‌تصحیح محمدتقی ملک‌الشعرا بهار. تهران: معین.
  جودکی عزیزی، اسدالله (1389) گزارش گمانه‌زنی باستان‌شناسی شارستان مجموعة ارگ بم، آرشیو پایگاه میراث جهانی بم و منظر فرهنگی آن. منتشر نشده.
چوبک، حمیده (1391). «سفالینه‌های دوران اسلامی-شهر کهن جیرفت»، مجله مطالعات باستان‌شناسی. دورة 4. ش 1. ص 112-83.
حدودالعالم من المشرق الی ‌المغرب (1372). تصحیح منوچهر ستوده. تهران: طهوری.
خبیصی، محمدابراهیم (1343). تاریخ سلجوقیان و غز در کرمان. تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی. تهران: طهوری.
سجادی هزاوه، لیلا سادات (1387) مسجد جامع ارگ بم؛ نویافته‌های پس از زلزله، دومین سالنامه گزارش فعالیت‌های مطالعاتی و اجرایی پروژه نجات‌بخشی میراث فرهنگی بم (ارگ). تهران: سازمان میراث فرهنگی و پایگاه پژوهشی ارگ بم. ص 159-168.
سلطانزاده، حسین (1366). مقدمه‌ای بر تاریخ شهرنشینی در ایران. تهران: امیرکبیر.
شرودر، اریک (1387) آثار یادمانی به‌جای مانده از دوره نخست، ترجمة باقر آیت‌الله زاده شیرازی، از مجموعة سیری در هنر ایران. زیر نظر آرتور پوپ و فیلیس آکرمن. جلد3. تهران. علمی و فرهنگی.
صارمی نائینی، داوود؛ جودکی عزیزی، اسدالله (1393). «کوشک رحیم‌آباد بم و چهارباغ تاریخی آن، یادگاری از سده‌های آغازین اسلامی در ایران»، مجله باغ نظر. ش 30. ص 67-88.
طاووسی، محمود، آزادی، فریبا (1385). «کیمیای آجر و نقش در گنبد خاگی مسجد جامع اصفهان». دوفصلنامه مدرس هنر. دوره 1. ش 1. ص 29-44.
عدل، شهریار (1385). «بررسی‌های باستان‌شناسی در بم». سومین کنگره‌ تاریخ معماری و شهرسازی ایران. ارگ بم. لوح فشردة تصویری ارائه مقاله. شمارة 2.
عدل، شهریار (1386). قنات‌های بم از منظر باستان‌شناسی، سیستم آبیاری در بم و پیدایش و تکامل آن از عهد پیشاز تاریخ تا دوران مدرن، ترجمه علی‌رضا عامری. مجموعه مقالات سومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی در ایران. به کوشش باقر آیت‌الله زاده شیرازی و دیگران. ارگ بم. جلد5. تهران. سازمان میراث فرهنگی. ص47-125.
عدل، شهریار و دیگران (1393). پایه‌گذاری روش علمی برای تاریخ‌گذاری مطلق خشت و چینه. سخنران شهریار عدل. دوشنبه 29 اردیبهشت. دوازدهمین گردهمایی سالانة باستان‌شناسی ایران. 29-31 اردیبهشت. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری.
 فرمانفرما، فیروزمیرزا (1380). سفر‌نامة کرمان و بلوچستان. به‌کوشش منصوره اتحادیه. تهران: نشر تاریخ ایران.
 کتبی، محمود (1364). تاریخ آل مظفر. به اهتمام دکتر عبدالحسن نوایی. تهران: امیرکبیر.
کریمیان، حسن (1383). «شهر بم از پیدایش تا تخریب». مجله اثر. ش 36و37. ص 55-72.
گوبه، هاینس (1379). «ارگ بم». ترجمة کرامت‌الله افسر. از کتاب کرمان در قلمرو تحقیقات ایرانی. کرمان: مرکز کرمان‌شناسی. ص 365-382.
محلاتی، محمدمهدی (1367). جغرافیای شهر بم. جلد اول. تهران: انتشارات اسلامی.
محمد یزدی، معین‌الدین علی‌ بن جلال‌الدین (1326). مواهب الهی. تصحیح و مقدمة سعید نفیسی. تهران: کتابخانه و چاپخانه اقبال.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمة علینقی منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
مهریار، محمد (1383) «سیمای تاریخی ارگ بم»، مجلة اثر. ش 16و17. ص 39-54.
نرشخی، ابوبکر محمدبن جعفر (1363).تاریخ بخارا. تهران: توس.
نوربخش، حمید و دیگران (1355).ارگ بم ، همراه با تاریخ مختصری از تحول شهرنشینی و شهرسازی در ایران. تهران: طهوری.
وزیری، احمدعلی خان (1375).تاریخ کرمان. تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: چاپخانه بهمن.
وزیری، احمدعلی خان (1353) .جغرافیای کرمان. به کوشش ابراهیم باستانی پاریزی. تهران: ابن سینا.
هدایت، صادق (1315). کارنامة اردشیر بابکان. تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمدبن اسحاق (1356). البلدان. ترجمة محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.