با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران دورة اسلام

2 دانشیار، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

تاریخ­نگاری محلی در ایران، از قرن پنجم هجری و با شروع حکومت سلجوقیان (431ق)؛ وارد دورۀ جدیدی می­شود. بررسی آثار به‌جا مانده از تاریخ­نگاری محلی ایران در دورۀ سلجوقی با تکیه بر سؤال اصلی پژوهش مبنی بر ماهیت تحولات تاریخ­نگاری محلی ایران در این عصر، نشان­دهندۀ ظهور تغییراتی در پایگاه طبقاتی مورخان، روش­های نگارش آثار، موضوعات تواریخ، زبان این آثار، انگیزه­ها و اهداف مورخان و همچنین مخاطبان این تواریخ محلی می­باشد. بر همین اساس؛ اقدام بعدی در جریان تحقیق، بعد از پی بردن به تغییر در روند نگارش تواریخ محلی، کنکاش در چرایی این تغییرات می­باشد؛ که برای سهولت در این امر، تواریخ محلی دورۀ سلجوقی در سه دستۀ تواریخ شخصیت‌محور، سیاسی و ترکیبی دسته­بندی شده است. بررسی تواریخ محلی این دوره در دسته­بندی فوق، نشان می­دهد که عامل اساسی در تغییر روند نگارش تواریخ محلی، به روی کار آمدن گستردۀ طبقۀ ادیب ـ مورخان برمی­گردد. این مورخان، انگیزه­ها و اهداف متفاوتی از نوشتن تواریخ محلی، نسبت به پیشینیان دارند و تفاوت در انگیزه­های این مورخان باعث می­شود تا در روش­های مورد استفادۀ خود در نگارش تواریخ محلی نیز تجدیدنظر کنند. به روی کار آمدن این طبقۀ جدید از مورخان، موجب تغییر در پایگاه طبقاتی مخاطبان تواریخ محلی گشته و در نتیجۀ این امر، زبان فارسی جایگزین زبان عربی در نگارش تواریخ محلی می‌گردد. تحقیق اخیر از نوع تحقیقات تحلیلیِ تاریخی بوده و روش مورد استفاده در آن نیز روش تبیینی می­باشد. اما در عین حال از اصول و مبانی جامعه­شناسی معرفت نیز در بررسی منابع بهره برده شده است.

کلیدواژه‌ها

ابن بلخی، فارسنامه (1385). تصحیح و تحشیۀ گای لیسترانج و رینولد آلن نیکلسون. تهران: اساطیر.
آقارضایی، سعید (1395). «تاریخ نگاری افضل کرمانی در کتاب عقد العلی للموقف الاعلی». فصلنامه تاریخ نو: ش 17 (زمستان).
بغدادی، ابن النجار(1392ق). ذیل تاریخ بغداد. مصحح قیصر فرح. جزء الاول و الخامس. بیروت: دار الکتب العربی.
ابن فندق، ابوالحسن علی بن زید بیهقی (1317). تاریخ بیهق. با تصحیح و تعلیقات احمد بهمنیار. مقدمه محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: چاپخانه فروغی.
تاریخ سیستان (1381). به تصحیح محمدتقی بهار. تهران: انتشارات معین.
ترکمنی‌آذر، پروین (پاییز 1388). «تأملی بر آداب و قاعده ملک داری در نگاه افضل‌الدین کرمانی». تهران: نشریة فرهنگ. دورة 22. ش 3.
حسینی­زاده، محمدعلی و امیر رضائی­پناه (1395). «کیفیت بازنمایی اندیشه ایرانشهری در سنت تاریخ‌نگاری عصر صفوی (مبانی تکوین دگرباره امر سیاسی)». تاریخ نامة ایران بعد از اسلام: ش13 (پاییز و زمستان).
خلیلی قزوینی، ابویعلی خلیل بن عبدالله بن احمد (1409ق). الإرشاد فی معرفة علماء الحدیث(من تجزئه السلفی(. تحقیق محمد سعید بن عمر ادریس. الجزء ثالث. ریاض: مکتبه الرشد.
خیراندیش، عبدالرسول (1380). «صورت­شناسی تاریخ‌های محلی». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا: ش 46و47 (مرداد و شهریور).
ده‌مرده، برات (1378). «نگاهی به سبک تاریخ‌نگاری تاریخ سیستان». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا: شمارۀ 23 (شهریور).
راوندی، محمد (1364). راحة الصدور و آیة السرور. تصحیح محمد اقبال و مجتبی مینوی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
صدقی، ناصر (1393). تاریخ‌‌نگاری در ایران عصر سلجوقی. تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام.
صفا، ذبیح‌‌الله (1352). تاریخ ادبیات ایران (از میانۀ قرن پنجم تا آغاز قرن هفتم هجری). ج2. تهران: انتشارات ابن سینا.
فارسی، الحافظ ابوالحسن عبدالغافر (1362).  الحلقه الاولی من تاریخ نیسابور المنتخب من السیاق. انتخاب الحافظ ابواسحق ابراهیم بن محمد بن الازهر الصریفینی. إعداد محمد کاظم المحمودی. قم: جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة.
فارسی، امام الحافظ ابوالحسن (1384).  المختصر من کتاب السیاق لتاریخ نیسابور. تحقیق محمد کاظم المحمودی. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
فامی هروی، عبدالرحمن (1387). تاریخ هرات (دست‌نوشتی نویافته). به کوشش محمدحسن میرحسینی و محمدرضا ابوئی مهریزی. با پیش­گفتار ایرج افشار. تهران: میراث مکتوب.
قادری، حاتم و تقی رستم­وندی (تابستان 1385). «اندیشه ایرانشهری مختصات و مؤلفه­های مفهومی». علوم انسانی دانشگاه الزهرا(س). شماره 59.
قنوات، عبدالرحیم (1393). تاریخ‌‌نگاری محلی ایران در دوره اسلامی (تا سدۀ هفتم هجری). تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.
کاهن، کلود (1380). «تاریخ‌‌نگاری دورۀ سلجوقی». ترجمه و تدوین یعقوب آژند. تهران: گستره.
کرمانی، افضل‌الدین ابوحامد (1383). «مجموعه آثار افضل‌الدین ابوحامد کرمانی». با مقدمۀ باستانی پاریزی. به کوشش محمدصادق بصیری. کرمان: انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان.
مافروخی، مفضل بن سعد (1385). محاسن اصفهان. ترجمۀ حسین بن محمد آوی. به کوشش عباس اقبال آشتیانی. اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
 میثمی، جولی اسکات (1391). تاریخ‌‌نگاری فارسی (سامانیان، غزنویان، سلجوقیان). ترجمۀ محمد دهقانی. تهران: ماهی.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1362). تاریخ بخارا. ترجمۀ ابونصر قباوی. تلخیص محمد بن زفر. تصحیح و تحشیۀ سید محمدتقی مدرس رضوی. تهران: توس.
نسفی، نجم‌الدین (1412ق). القند فی ذکر علماء سمرقند. تحقیق نظرمحمد فاریابی. ریاض: دارالعاصمه.
نسفی، نجم‌‌الدین عمر بن احمد بن محمد (1378). القند فی ذکر علماء سمرقند. تحقیق یوسف الهادی. تهران: میراث مکتوب.
Paul, Jurgen (2000). The Histories of Isfahan, Mafarruki’s kitab Mahasin Isfahan: Iranian Stadies.