با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین

2 دانشیار گروه تاریخ، همکار پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه الزهرا

4 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین

چکیده

رشد سرمایه­داری در ایران و وابستگی به بازار جهانی در قرن نوزدهم سبب شد تا حوزه­های مختلف اقتصادی و اجتماعی کشور در این دوره تا حدودی متأثر از تحولات غرب و نظام جهانی باشد. این وابستگی بخش کشاورزی را نیز دستخوش تغییر کرد و به رشد کشاورزی تجاری منجر شد. در این پژوهش تلاش شده تا با روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر نظریۀ توسعۀ وابسته و بهره­گیری از اسناد آرشیوی، به این پرسش پاسخ داده شود که رشد کشاورزی تجاری چه تأثیری بر نظام مالکیّت زمین‌ در مازندران داشته است؟
پس از بررسی و تحلیل داده­ها و اسناد، این نتیجه حاصل شد که رشد کشاورزی تجاری در ایران قرن نوزدهم سبب اهمیت یافتن زمین‌ و سودآوری زمین‌‌داری و زراعت فرآورده­های پولی شد. این مسئله موجب گرایش طبقات غیرزمین‌‌دار جامعه، اعم از تاجران و دولتمردان و حتی اتباع خارجی به تملّک زمین‌ و کشاورزی گردید. این افراد با خریداری اراضی متعدد، به طبقۀ ملّاک جامعه پیوستند و زمینۀ گسترش مالکیت خصوصی و مناسبات اربابی را فراهم آوردند. نیاز روزافزون به زمین‌­های زراعی و تمایل به گسترش املاک شخصی، سبب شد تا عده­ای به اجارۀ اراضی و حتی تصرف عدوانی زمین‌­های کشاورزان و خرده‌مالکان محلی اقدام نمایند که این امر ضمن گسترش طبقۀ زمین‌‌دار جدید در مازندران، به بی­زمین‌ شدن بسیاری از کشاورزان بومی انجامید.

کلیدواژه‌ها

آزاد ارمکی، تقی (1380). اندیشۀ نوسازی در ایران. تهران: دانشگاه تهران.
ازکیا، مصطفی (1370). جامعه­شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستایی ایران. تهران: اطلاعات.
اشرف، احمد (1352). مشخصات اقتصادی و اجتماعی نظام­های بهره­داری کشاورزی در ایران. تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز آموزش و پژوهش در برنامه‌ریزی منطقه­ای.
بدیع تبریزی، شمس‌الدین (1360). مناسبات ارضی در ایران معاصر. ترجمة غلامحسین متین. تهران: اخگر.
تحلیلی از شرایط جامعة روستایی در ایران. مؤلف ناشناس. بی­جا: بی­نا. 1357.
ترکمان، محمد (1378). اسناد امیرمؤید سوادکوهی، از سال 1263 شمسی تا کودتای انگلیسی سوم اسفند 1299. تهران: نشر نی.
جمالزاده، محمدعلی (1384). گنج شایگان: تاریخ اقتصادی ایران. تهران: سخن.
حسن­زاده، فرزان (1391). «تحول نظام حقوق مالکیت زمین‌ در ایران (از دورة مشروطه تا سقوط پهلوی اوّل)». به راهنمایی حسن زندیه. پایان‌نامه کارشناسی ارشد گروه تاریخ ایران اسلامی. دانشگاه تهران.
خسروی، خسرو (1358). جامعه شناسی روستایی ایران. تهران: دانشگاه تهران.
رابینو، لوئی (1341). سفرنامه مازندران و استراباد. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رواسانی، شاپور (1390). دولت و حکومت در ایران در دورۀ تسلط استعمار سرمایه­داری: (شیوۀ تولید مستعمراتی طبقۀ پیوسته به استعمار سرمایه­داری). تهران: امیرکبیر.
سیف، احمد (1380). استبداد، مالکیت و انباشت سرمایه در  ایران. تهران: رسانش.
سو، الوین (1380). تغییرات اجتماعی و توسعه. ترجمة محمود حبیبی مظاهری. تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی.
طاهری، ابوالقاسم (1347). جغرافیای تاریخی گیلان، مازندران، آذربایجان از نظر جهانگردان. تهران: شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران.
عباسی، ابراهیم (1383). دولت پهلوی و توسعۀ اقتصادی. تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
عبدالله­یف (1361). «روستاییان ایران در اواخر قاجاریه». در: مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی. ترجمة مارینا کاظم­زاده. تهران: آگاه.
عیسوی، چارلز (1362). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1215-1332ه.ق). ترجمة یعقوب آژند. تهران: گستره.
فشاهی، محمدرضا (1360). تکوین سرمایه­داری در ایران. تهران: گوتنبرگ.
فریزر، جیمز (1364). سفرنامۀ فریزر. ترجمة منوچهر امیری. تهران: توس.
فوران، جان (1389). مقاومت شکننده: تاریخ تحولات اجتماعی ایران از سال 1500 میلادی. ترجمة احمد تدین. تهران: خدمات فرهنگی رسا.
فورتادو، سلسو؛ گوندرفرانک؛ آندره (1366). توسعه و توسعه‌نیافتگی. ترجمة حائری و دیگران. تهران: پیشبرد.
کاظم­بیگی، محمدعلی (1377). موانع توسعۀ اقتصادی در ایران عصر قاجار: پژوهشی در تولید شکر در مازندران. فصلنامه علمی پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا. سال هشتم. شماره 26 و 27. (تابستان): 219-185.
کاظم­بیگی، محمدعلی (1389). «اصلاحات مالی مجلس اول و اجرای آن در مازندران». فصلنامه  علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران. سال بیستم. دوره جدید. شماره 6. پیاپی 85.  (تابستان): 202-163.
کولاگینا، لودمیلا (1359). استیلای امپریالیسم بر ایران و تبدیل این کشور به نیمه مستعمره. ترجمة سیروس ایزدی. تهران: علم.
مکنزی، فرانسیس چارلز (1359). سفرنامه شمال. ترجمة منصور اتحادیه. تهران: گستره.
ملگونف، گریگوری والریانف (1364). سفرنامه ملگونف. ترجمة مسعود گلزاری. تهران: دادجو.
نصیری­مقدم، محمدنادر (1374). گزیدۀ اسناد دریای خزر و مناطق شمالی ایران در جنگ جهانی اول. تهران: دفتر مطالعات سیاسی و بین­المللی.
نوری، مصطفی؛ سرایلو، اشرف (1390). اسناد استراباد و دشت گرگان در دورۀ مشروطیت. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
نوشیروانی، س.و (1361). «سرآغاز تجاری شدن کشاورزی در ایران.» در: مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی. تهران: آگاه.
وطن­خواه، مصطفی (1380). موانع تاریخی توسعه نیافتگی ایران. تهران: وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.
ولی، عباس (1380). ایران پیش از سرمایه­داری. ترجمة حسن شمس­آوری. تهران: نشر مرکز.
هالینگبری، ویلیام (1363). روزنامۀ سفر هیئت سرجان ملکم به دربار ایران در سال­های 1799، 1800، 1801. ترجمة هوشنگ امیری. تهران:  کتاب­سرا.
Robert A. McDaniel, (1971) “Economic Change and Economic Resiliency in 19th CenturyPersia”, Iranian Studies, Vol. 4, No. 1, p.37.
 
اسناد آرشیوی
ساکما. سند شماره 22812/296. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 2493/293. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 84642/298.  سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 40192/240.  سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 1889/293.  سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
 ساکما. سند شماره 50634/298. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 286/240.   سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 2371/290. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 4725/240. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
ساکما. سند شماره 610/360. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران.
 
مجلات و احصائیه­های تجاری
فلاحت و تجارت، سال دوم، شماره 9، 1298: 327.
احصائیه­های تجاری سال 1288ش تا 1296ش.