با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

استادیار بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

مرقد احمد بن موسی ‏الکاظم (ع) مشهور به شاه‏چراغ، در سده‏های اخیر یکی از مراکز و عوامل اصلی تحول‏های فرهنگی در شیراز بوده و به دلیل قرار داشتن در بافت قدیمی شهر، در ادبیات مجاورانِ این مرقد نیز حضور و نمودی چشمگیر داشته است.
یکی از داستان‏های مشهور در تاریخ عامة شیراز، روایتی است که زمان کشف و ساخته شدن مرقد این امامزاده را به عصر عضدالدولة دیلمی نسبت می‏دهد؛ با اینحال در پژوهش‏های عمدتاً تاریخی موجود، به نقد اصالت این داستان بسنده شده و ریشه‏ها و زمینه‏های شکل‏گیری آن در تاریخ عامة شیراز، تحلیل و معرفی نشده است.
در این مقاله، به روش تحلیل محتوا، ضمن بررسی سیر تطور روایت‏های کتبی و شفاهی موجود دربارة زمان و چگونگی کشف مرقد، عوامل مؤثر در شکل گرفتن این داستان و ریشه‏های احتمالی آن در روایت تاریخی که زمان کشف مرقد را عصر اتابکان دانسته، مشخص شده است.
نتایج نشان می‏دهد، خلاف نظر پژوهشگران تاریخ شیراز، برخی از ارکان اصلی روایت شفاهی رایج در ادب عامة شیراز، ریشه در مستندات تاریخی و عرفانی این شهر دارد. همچنین، نوع معماری مرقد، آمیختگی داستان کشف مدفن شاه‏چراغ با روایت‏های موجود دربارة دیگر امامزادگان مدفون در شیراز و نقش اقطاب ذهبیه در ادارة امور جاری آستان، از دیگر عواملی است که در بسط و رواج این داستان در ادبیات و تاریخ عامة شیراز مؤثر بوده است.

کلیدواژه‌ها

ابن بطوطه (1337). سفرنامه (رحله). ترجمة محمدعلی موحد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن بلخی (1374). فارسنامه. بر اساس تصحیح لسترنج و نیکلسن. توضیح منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارس‏شناسی.
استرابادی، میرزا مهدی‏خان (1341). جهانگشای نادری. به اهتمام سید عبدالله انوار. تهران: بهمن.
اهلی شیرازی (1344). کلیات اشعار. تصحیح حامد ربانی. تهران: سنایی.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1340). مسالک و ممالک. به اهتمام ایرج افشار. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
افسر، کرامت‏الله (1374). تاریخ بافت قدیمی شیراز. چاپ دوم. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و قطره.
بحرانی، یوسف (بی‏تا). لؤلؤه البحرین. به‌کوشش محمدصادق بحرالعلوم. قم: آل البیت.
بهروزی، علی‏نقی (1352). معجزة شاه‌چراغ. مجلة یغما. شمارة 3030. ص 557- 558.
بیضاوی، عبدالله بن عمر (بی‏تا). نظام‏التواریخ. تصحیح بهمن میرزا کریمی. تهران: علمی.
پرویزی، شمس‏الدین (1344). رسالة نوریه. در تعریف سلسلة جلیلة ذهبیه. بی‏جا: رضایی.
تاورنیه، ژان باتیست (1336). سفرنامۀ تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری. با تجدید نظر کلی و تصحیح حمید شیرانی. تهران: سنایی و کتابفروشی تایید أصفهان.
جزائری، نعمت‏الله (بی‏تا). الانوارالنعمانیه. با تحشیه و تعلیق محمدعلی قاضی طباطبایی. تبریز: شرکت چاپ.
جنید شیرازی، معین‏الدین ابوالقاسم (1328). شدالازار فی حط الاوزار عن زوار المزار. تصحیح محمد قزوینی و عباس اقبال. تهران: مجلس.
جنید شیرازی، عیسی (1364). تذکرة هزار مزار. ترجمة شدالازار. به تصحیح نورانی وصال. شیراز: کتابخانة احمدی.
حدائق، غیاث‏الدین (1342). عضدالدوله دیلمی و آشکار شدن مزار شریف احمدبن موسی‏الکاظم علیه‏السلام شاه‌چراغ، پایان‏نامه. زیر نظر خوب نظر. شیراز: دانشگاه شیراز.
حمدالله مستوفی قزوینی (1339). تاریخ گزیده. تهران: امیرکبیر.
حمدالله مستوفی قزوینی (1317). نزهة القلوب، المقاله الثالثه.، به تصحیح گای لیسترنج. تهران: ارمغان.
خاوری، اسدالله (1362). ذهبیه. تصوف علمی ـ آثار ادبی. تهران: دانشگاه تهران.
دیلمی، ابوالحسن (1363). سیرت الشیخ الکبیر ابوعبدالله ابن الخفیف الشیرازی. ترجمة رکن‏الدین یحیی بن جنید شیرازی، تصحیح ا. شیمل- طاری. تهران: بابک.
راستی، هاجر (1390). علل و آثار هجرت حضرت احمدبن موسی شاه‌چراغ (ع) به شیراز. به راهنمایی پوراحمدی. شیراز: دانشگاه شیراز.
رستگار، محمدحسین (1384). حکایت مهر. شیراز: ادیب مصطفوی.
روضاتی، سیدمحمدعلی (1335). جامع‏الانساب، خاندان‏های سادات موسیو. اصفهان: جاوید.
زرکوب شیرازی، احمدبن شهاب‏الدین ابی‏الخیر (1350). شیرازنامه. به کوشش اسماعیل واعظ جوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
زنجانی، موسی (1394). الجامع فی الرجال. قم: پیروز.
سامی، علی (1347). شیراز. شیراز: چاپخانة احمدی.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1385). غزل‌های سعدی. تصحیح غلامحسین یوسفی. تهران: سخن.
شاه‏داعی شیرازی (1339). کلیات. بخش دوم، به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: کانون معرفت.
شیخ مفید (1364). الارشاد. به تصحیح محمدباقر بهبودی و ترجمه و شرح شیخ محمدباقر ساعدی خراسانی. تهران: اسلامیه.
عرفان‏منش، جلیل (1391). چلچراغ شیراز، تحلیلی از قیام احمد بن موسی و برادران امام رضا علیهم السلام. چاپ سوم. مشهد: بنیاد پژوهش‏های اسلامی آستان قدس رضوی.
فسایی، حاج میرزا حسن (1367). فارسنامة ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
فقیری، ابوالقاسم (1387). «جایگاه حضرت احمد بن موسی (ع) شاه‌چراغ در فرهنگ مردم. مجلة فرهنگ مردم، شماره‏های 27 و 28، صفحات 143-149.
کلانتری، علی‏اکبر (1390). آفتاب شیراز، پژوهشی نو و جامع پیرامون شخصیت و مدفن حضرت احمد بن موسی (ع) معروف به شاه‌چراغ. شیراز: دانشگاه شیراز.
مجلسی، محمدباقر (1404). بحارالانوار. بیروت: الوفاء.
مرادی، مرضیه و مرادی، معصومه (1393). کتیبه‏های فیروزه‏ای. شیراز: رخشید.
ملک‌الکتاب شیرازی، آقا میرزا صاحب (1335 ق). بحرالانساب موسوم به ریاض الانساب و مجمع الالقاب. بمبئی: بی‌نا.
منصور حافظ (1378). دیوان. به کوشش سید احمد بهشتی. تهران: روزنه.
موسوی نامی، میرزا محمدصادق (1317). تاریخ گیتی‏گشا، در تاریخ خاندان زند. تصحیح سعید نفیسی. تهران: اقبال.
نیری، محمدیوسف (1383). دو رساله در حالات و کرامات حضرت شاه‌چراغ (ع). چاپ دوم. شیراز: دانشگاه شیراز.