با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشیارگروه تاریخ-دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری ایران‌شناسی، بنیاد ایرانشناسی-دانشگاه شهید بهشتی

3 ؛ استادپژوهشکده تاریخ،

چکیده

ایل شاهسون یکی از بزرگترین ایل­های ایران است که پس از شکل­گیری در دوره صفویه، دشت مغان و دامنه­های سبلان را برای قشلاق و ییلاق خود برگزیدند. در دوره قاجاریه، سرزمین اصلی شاهسون­ها در دشت مغان یک بار به دلیل اشغال مراتع قشلاقی آنها در جنگ­های ایران و روس و بار دیگر به دلیل فشارهای متعدد سیاسی دولت روسیه دچار تغییر گردید. این مقاله بر آن است تا بر اساس گردآوری داده­های مرتبط با ایل شاهسون از منابع و اسناد آرشیوی و با استفاده از روش تحقیق تاریخی، تغییرات سرزمینی و کوچ­های اجباری ایل شاهسون را بر اساس تاثیرات عوامل سیاسی مورد بررسی قرار دهد. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که از دست رفتن مراتع قشلاقی(در بخش شمالی دشت مغان)، رقابت حکام محلی در سلطه بر ایلات، از دست رفتن بازارهای فروش تولیدات دامی در شهرهای مستقر در دشت مغان، اخذ مالیات اضافی، ضعف دولت مرکزی و تشویق دولت روسیه به غارتگری طوایف قدرتمند مرزی برای تحت فشار قرار دادن دولت ایران، درگیری­های مرزی طوایف قدرتمند شاهسون و سپس بسته شدن مرزها، از عمده­ترین دلایل جابجایی­های سرزمینی طوایف گوناگون ایل شاهسون در دوره مورد نظر و ظهور وضعیت­های بعدی استقرار آن طوایف در قشلاق­های اختصاص یافته از سوی دولت ایران بود.

کلیدواژه‌ها

آبادیان، حسین (1380). روایت ایرانی جنگ‌های ایران و روس. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه.
آندری یوا، النا (1388). روسیه و ایران در بازی بزرگ، سفرنامه­ها و شرق­گرایی. ترجمة الهه کولایی و محمدکاظم شجاعی. تهران: دانشگاه تهران.
استرآبادی، میرزا مهدی‌خان (1377). جهانگشای نادری. به تصحیح سید عبدالله انوار. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
اسماعیل‌پور، جمشید (1377). عشایر آذربایجان و ایلات مغان. تبریز: مؤسسه هنری فاخته.
اصفهانیان، کریم، بهرام غفارى؛ على‌اصغر عمران (1385). اسناد تاریخى خاندان غفارى. 2 جلد. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اعتصام‌الملک، میرزا خانلرخان (1351). سفرنامه میرزا خانلرخان اعتصام‌الملک. به کوشش ناصر محمودی، تهران: بی‌جا.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمداسماعیل رضوانى‏. 3 ج. تهران: دنیای کتاب.
بایبوردی، سرهنگ حسین (1341). تاریخ ارسباران. تهران: ابن سینا.
بنجامین، س. ج. و (1363). ایران و ایرانیان. ترجمه محمدحسین کردبچه. تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
بهشتی‌سرشت، محسن؛ پروین کارگر (1391). «فرقة دموکرات آذربایجان و عشایر شاهسون مغان»، مطالعات تاریخ ایران اسلامی. سال اول، شماره دوم، صص 1-17 .
بیگدلی، علی؛ رسول پیروتی (1393). نقش سردار عزیزخان مکری در سیاست داخلی و خارجی قاجار (1287-1253ق/1871-1838م).پژوهش‌های علوم تاریخی. دورة 1،شمارة 3، بهار و تابستان 1393، صص 15-32.
تاپر، ریچارد (1347). «ایل شاهسون­ (قره­قویونلو ـ آق قویونلو)»، ترجمة مجید ورهرام، بررسی­های تاریخی. شماره 18، بهمن و اسفند، صص 207-224.
تاپر، ریچارد (1378). «تاریخ و هویت شاهسون‌ها»، ترجمة مهناز اخوان زنجانی، فصلنامة عشایری ذخایر انقلاب. شماره 23، پاییز، 7-24.
تاپر، ریچارد (1384). تاریخ سیاسی اجتماعی شاهسون‌های مغان. ترجمة حسن اسدی.  تهران: اختران.
جوانشیر قره­باغی، میرزا جمال (1382). تاریخ قره­باغ. تصحیح حسین احمدی. تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت خارجه.
جهانگیر میرزا (1384). تاریخ نو. به اهتمام عباس اقبال. تهران: نشر علم.
دروویل، گاسپار (1370). سفر در ایران. ترجمه منوچهر اعتماد مقدم. تهران: شباویز. چاپ چهارم.
دنبلی، عبدالرزاق (1383). مآثر السلطانیه (از روی نسخه موزه بریتانیا). به کوشش فیروز منصوری. تهران: اطلاعات.
ریاحی، محمد امین (1357). گزارش نامه­های امیرخان سردار، بررسی‌های تاریخی. سال سیزدهم، شماره 1، 13-58 .
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران: 103/296، 1396/293، 189/360، 4518/296.
ساعدی، غلامحسین (1354). خیاو یا مشکین­شهر، کعبه ییلاقات شاهسون. تهران: امیرکبیر.
سپهر، عبدالحسین‌خان (1386). مرآت الوقایع مظفرى. تصحیح عبدالحسین نوایی، ‏2 ج، تهران: میراث مکتوب‏.
شاهسوند بغدادی، پریچهره (1370). بررسی مسایل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایل شاهسون. تهران: انتشارات عشایری.
شاهسوند بغدادی، پریچهره (1391). «اهمیت نقش عشایر مرزنشین در مناطق استراتژیک»، نگرش­های نو در جغرافیای انسانی. سال 5، شماره 1. زمستان، صص 79-96.
شمیم، علی­اصغر (1387). ایران در دورة سلطنت قاجار. تهران: بهزاد.
شهبازی، عبدالله (1369). مقدمه­ای بر شناخت ایلات و عشایر. تهران: نشر نی.
صفایی، ابراهیم (1355). برگ‌های تاریخ دوران قاجاریه. تهران: بابک.
صفری، بابا (1371). اردبیل در گذرگاه تاریخ. 3 ج. چاپ دوم. اردبیل:دانشگاه آزاد اسلامی اردبیل.
عزیززاده، میرنبی (1386). تاریخ دشت مغان. تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران. چاپ دوم.
عزیزی، پروانه (1387). بررسی ساختار اجتماعی ـ اقتصادی ایل شاهسون. تهران: قومس.
فراهانی، حسن (1385). روزشمار تاریخ معاصر ایران. 2ج، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌هاى سیاسى‏.
قاسمی، احد (1377). مغان، نگین آذربایجان. 2 ج. تهران: مؤلف.
قاضیها، فاطمه (1380 الف). اسناد روابط ایران و روسیه در دوران فتحعلی‌شاه و محمد شاه قاجار. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه.
قاضیها، فاطمه (1380 ب). اسناد روابط ایران و روسیه از دورة ناصرالدین شاه تا سقوط قاجاریه. تهران: مرکز چاپ و انتشارات وزارت خارجه.
کریم‌زاده، محمد(1352). «شاهسون‌های فارس (پیشینة تاریخی و شناخت شاهسون‌ها)»، هنر و مردم. بهمن و اسفند، شماره 136 و 137 ، صص 75- 78.
مشفقی­فر، ابراهیم (1386). بررسی اهداف سیاسی ـ نظامی کوچ و اسکان اجباری برخی طوایف ایلات ایران (از اوایل قرن 11 تا اواخر قرن 13)، گنجینه اسناد. شماره 67، صص 25-44.
میرزا سمیعا، محمدسمیع (1334). تذکرة­الملوک. با تحقیقات و حواشی و تعلیقات مینورسکی. به کوشش محمد دبیرسیاقی. ترجمة مسعود رجب نیا. تهران: زوار.
مینورسکی، ولادیمیر (1387). ایران در زمان نادر شاه. به تصحیح علی‌اصغر عبداللهی. ترجمه رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب. چاپ پنجم.
نبئی، ابوالفضل (1366). «شاهسون (ایلسون)های آذربایجان»، تحقیقات جغرافیایی. سال 2، شماره 1، صص 181-198.
نجمی، ناصر (1326). عباس میرزا و جنگ‌های ایران با روسیه تزاری. تهران: کانون معرفت.
نفیسی، سعید (1383). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر. 2 ج. تهران: اهورا. 
هدایت، رضاقلی­خان (1373). فهرس التواریخ. تصحیح عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1386). «تجاوزهای پیاپی روسیه به ایران پیش از جنگ‌های ایران و روس»، اطلاعات سیاسی و اقتصادی. ش 236-235، صص 62-73.
یونیر، ژان (1368). دلاوران گمنام. ترجمة ذبیح‌الله منصوری. چاپ سوم. تهران: زرین.
یونیر، ژان (1361). خاطرات و اسناد محمدعلی غفاری (تاریخ غفاری). به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوند‌یان. تهران، نشر تاریخ ایران.
Morier, James, 1818, » A Second Journey Through Persia, Armenia, and Asia minor, to Constantinople, between the years1810 and 1816«, Londan.
Oberling, pierre, 1964, the tribe of Qaraca Dag. Oriens 17, pp 60-95.
pery,John R, 1975, »forced migration in iran during in the 17th and 18th centuries«, IS 8 (4). Pp 199-215.
 Porter, sir Robert ker, 1821-22, »Travels in Georgia, Persia, Armenia, ancient Babylonia, &c. &c. during the years 1817, 1818, 1819, and 1820«, 2 vols, London.
Tapper,  Richard, 1983, » trible and state in iran and afghanestan«, London.
Tapper, Richard, 2010, »shahsevan«,www.iranicaonline.org/articles/shahsevan, 15/11/2017
Tapper,  Richard, 2012, »mogan«, www.iranicaonline.org/articles/mogan, 15/11/2017.