نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
استادیار، دانشگاه پیام نور
چکیده
طوایف قاجار تا زمان پایه‌گذاری پادشاهی (1209ق/1794م) برای چندین قرن در رویدادهای ایران تأثیرگذار بوده‌اند. هدف این نوشتار شناسایی دلایل استمرار سکونت ایل قاجار در استرآباد است که با روش «توصیفی – تحلیلی» انجام می‌گیرد.
مسئله اصلی در این تحقیق: چرایی استقرار و استمرار سکونت ایل قاجار در استرآباد است و مدعای نویسنده این که برخلاف نظر برخی از نویسندگان، کوچ اجباری عامل اصلی سکونت ایل قاجار در این منطقه نبوده و برخلاف اقوام کوچانیده شده‌ای مانند گرجی‌ها، لزگی‌ها، کردها و لرها، شیوة برقراری مناسبات با اقوام مجاور، نقشی اساس در ماندگاری آنان در کرانه‌های رود گرگان داشته است.
چنین فرض می‌شود که کوچانیدن قاجارها در زمان صفوی تنها عامل استمرار حضور این ایل نبوده و نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که هوشمندی سران قاجار در تبدیل تهدید ترکمن‌ها به فرصت و نحوة ارتباط‌شان با همسایگان، عامل مهمی در استمرار حضور آنان در منطقه استرآباد بوده و ویژگی‌های زیست‌محیطی نیز امکان طراحی راهبرد سیاسی این ایل را در رسیدن به قدرت فراهم کرده است.
کلیدواژه‌ها
اسکندربیگ تـرکمان (1350). عالم آرای عـباسی. به اهتمام ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1363). تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. چاپ اول.تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1367). مرآة‌البلدان. به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث. تهران: دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1373الف). تاریخ طبرستان. مقدمه، تحشیه و تعلیقات میترا مهرآبادی. چاپ اول.تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1373ب). التدوین فی احوال جبال شروین؛ تاریخ سوادکوه مازندران. تصحیح مصطفی احمدزاده. تهران: فکر روز.
بدلیسی، شرف‌الدین بن‌شمس‌الدین (1343). شرف‌نامه؛ تاریخ مفصل کردستان. مقدمه و تعلیقات محمد عباسی. تهران: علمی.
بیگ‌محمدی، حسن (1386). مقدمه‌ای بر جغرافیای تاریخی ایران. چاپ چهارم. اصفهان: دانشگاه اصفهان.
بیگ‌باباپور، یوسف (1390). «معرفی نسخة خطی حقیقة‌الاخبار در نسب‌شناسی ایل قاجار». کتاب‌ماه؛ کلیّات. تهران: سال 4. مرداد. شماره 8 . ص 18-21.
پری، جان (1389). «آغامحمدخان و تأسیس سلسلة قاجار». تاریخ ایران کمبریج [جلد هفتم، قسمت دوم]؛ از نادرشاه تا زندیه. ویراستة پیتر آوری، گاوین هامبلی و چارلز ملویل. ترجمة تیمور قادری. چاپ سوم. تهران: مهتاب.
تاپر، ریچارد (1391). «قبایل در قرن هیجدهم و نوزدهم؛ بخش ششم». تاریخ ایران کمبریج[جلد هفتم، قسمت دوم] قاجاریه، ویراستة پیتر آوری، گاوین هامبلی و چارلز ملویل، ترجمة تیمور قادری. چاپ سوم. تهران: مهتاب.
تاریخ ایران کمبریج؛ [جلد اول: سرزمین ایران]. ترجمة تیمور قادری. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.
تکمیل‌همایون، ناصر (1392). خاستگاه تاریخی ایل قاجار. چاپ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
تکمیل‌همایون، ناصر؛ بلوک‌باشی، علی؛ ططری، علی (1388). «گفت و گو: دیروز و امروز؛ تاریخ‌نگاری ایلات و عشایر». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران: شماره 142. ص 8 - 15.
حسینی فسایی، میرزا حسن (1367). فارس‌نامه ناصری. تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
خورموجی، محمدجعفر (1344). حقایق الاخبار ناصری. به کوشش حسین خدیوجم. تهران: زوار.
ذبیحی بیزکی، یدالله (1381 ). «ایل قاجار در مازندران از آغاز پیدایش تا به سلطنت رسیدن آقامحمدخان قاجار». استاد راهنما دکتر ناصر تکمیل همایون، مشاور الهامه مفتاح، پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد-تایپی).
رابینو، هـ . ل (1365). سفرنامة مازندران و استرآباد. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. چاپ سوم. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رضایی، احمد (1380). «پراکندگی اقوام در مازندران و گلستان». تهران: مجلة مطالعات ملی. پاییز. شماره 9. ص 257-280.
الزویری، محبوب (1382). «سیاه‌پوشان شورشیان ناشناخته عصر صفوی». مجله کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. تهران: شماره 70 و 71. ص 50-54.
ساروی، محمدبن محمدتقی (1371). تاریخ محمدی (احسن‌التواریخ). به کوشش غلامرضا طباطبایی‌مجد. تهران: امیرکبیر.
سالور، سیما (1389). «تاریخ‌نویسی شاهزادگان قاجاری؛ نمونه‌ای از نسب‌نامه ایل قاجار، نمونه‌ای از تاریخ‌نویسی». مجله پیام بهارستان، تهران: دورة دوم. سال 2. شماره 7. ص 231-252.
سپهر کاشانی، محمدتقی (لسان‌الملک) (1337). ناسخ‌التواریخ؛ دورة کامل تاریخ قاجاریه. به کوشش جهانگیر قائم مقامی. تهران: امیرکبیر.
ستوده، منوچهر. (1374). از آستارا تا استرآباد؛ آثار و بناهای مازندران غربی. چاپ دوم. تهران: معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد ـ انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سیدی طباء زواره، سیدحسین.(1377). «روند گسترش تدریجی قدرت قاجارها و تأمین وحدت سیاسی ایران». استاد راهنما دکتر رضا شعبانی، مشاور دکتر علی مصدق، گروه تاریخ دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی (پایان‌نامة کارشناسی ارشد- تایپی).
قاضی احمد قمی (1359). خلاصةالتواریخ. به اهتمام احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران.
قرابیگلو، امین (1390). «ایل قاجار از فروپاشی صفویان تا ایجاد سلطنت 1135-1210ق». استاد راهنما سهراب یزدانی. مشاور حسین مفتخری. گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تربیت معلم (پایان‌نامه کارشناسی ارشد- تایپی).
گلستانه، ابوالحسن (1344). مجمل‌التواریخ؛ ش‍ام‍ل وق‍ای‍ع و رویدادهای س‍ی و پ‍ن‍ج س‍ال‍ه ب‍ع‍د از نادرشاه و ذی‍ل زی‍ن‌ال‍ع‍اب‍دی‍ن ک‍وه‍م‍ره م‍ل‍ق‍ب ب‍ام‍ی‍ر در تاریخ زندیه. به اهتمام محمدتقی مدرس رضوی. چاپ دوم. تهران: ابن‌سینا.
لسترنج، گی (1367). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. چاپ سوم. تهران: علمی ـ فرهنگی.
متولی حقیقی، یوسف (1389). «تأملی پیرامون علل و چگونگی مهاجرت کردها به خراسان». مجله فقه و تاریخ تمدن ملل اسلامی. شماره 23. ص 68–83 .
مرعشی حسینی، محمدخلیل (1328). مجمع‌التواریخ. به اهتمام عباس اقبال، تهران: اقبال.
مشفقی‌فر، ابراهیم (1386). «بررسی اهداف سیاسی ـ نظامی کوچ و اسکان اجباری برخی طوایف ایلات ایران از اوایل قرن 11 تا اواخر قرن 13 قمری». مجلة گنجینة اسناد. تهران: شماره 67. ص 25-44.
مفتون دنبلی، عبدالرزاق (1351). مآثر سلطانیه؛ تاریخ جنگ‌های ایران و روس. به‌کوشش غلامحسین صدری افشار، چاپ دوم. تهران: ابن‌سینا.
مهجوری، اسماعیل (1381). تاریخ مازندران. تهران: نشر توس.
میرزا فضل‌الله شیرازی (خاوری) (1380). تاریخ ذوالقرنین. تصحیح ناصر افشارفر. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ـ مجلس شورای اسلامی.
ناروند، رضا (1356). «اصل و منشأ ایل قاجار». مجله وحید. تهران: شماره 219 و 220. ص 72-78.
نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی (1317). تاریخ گ‍ی‍ت‍ی‌‌گ‍ش‍ا در تاریخ خ‍ان‍دان زن‍د. تصحیح سعید نفیسی. تهران: اقبال.
نامی، میرزا ابراهیم (1355). سفرنامة استرآباد و مازندران و گیلان. به کوشش مسعود گلزاری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نفیسی، سعید (1335). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دورة معاصر؛ از آغاز سلطنت قاجارها تا پایان جنگ نخستین با روسیه. چاپ دوم. تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
وفایی‌نژاد، جمشید (1383). «منازعات مدعیان سلطنت از فتحعلی‌خان قاجار تا آقامحمدخان قاجار». استاد راهنما علاءالدین آذری، مشاور دکتر برات دهمرده، گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان (پایان‌نامه کارشناسی ارشد- تایپی).
هامبلی، گاوین (1391). «آقامحمدخان و تأسیس سلسلة قاجار؛ بخش اول». تاریخ ایران کمبریج [جلد هفتم، قسمت دوم] قاجاریه، ویراسته پیتر آوری. گاوین هامبلی و چارلز ملویل. ترجمه تیمور قادری. تهران: مهتاب.
هدایت، رضاقلی‌خان (1338). روضة‌الصفای ناصری. تهران: خیام.
)