با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

2 کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

تاریخ نگاری محلی به ثبت و ضبط وقایع تاریخی در محدودۀ یک شهر، ایالت و ناحیه می­پردازد، که ذیل تاریخ ملی کشور قرار می­گیرد. بنابراین، وجه اصلی و مشخصه تاریخ نگاری محلی پیوند آن با یک عرصه جغرافیایی محدود و مشخص است. بر این اساس، پرداختن به نقش سرزمین دیلَمیان که یکی از سرزمین­های  تحت سلطه شاهنشاهی ساسانی محسوب می­شد، در شورش­ها و سرانجام فروپاشی دولت ساسانی از اهمیت ویژه­ای برخوردار است. اگر چه مورخان عوامل مختلفی نظیر، جنگاوری و سخت­کوشی نیروهای اعراب که با ایمان به دین اسلام و با مبانی و اندیشه­های جدید و ،در مقابل، فرسودگی و ضعف دولت ساسانی، به خصوص در اواخر عمر این دولت و همچنین عوامل خارجی را باعث سقوط دولت ساسانی می­دانند، اما به نظر می­رسد نقش سرزمین دیلم  و ویژگی­های مردمان آن که بارها به مقابله با فرمانروایان ساسانی  پرداختند در فروپاشی این دولت از سوی مورخان نادیده انگاشته شده است. هر چند که از اوضاع سرزمین دیلم در دوره ساسانیان اطلاعات محدودی در دست داریم و، از این­رو، تاکنون به این موضوع پرداخته نشده است، اما با تکیه بر  برخی منابع می توان از بعضی از تحولات سیاسی و نظامی در این سرزمین  اطلاعات مفیدی به­دست آورد. بنابراین، این پژوهش با درک این مطلب تلاش دارد تا با استناد به منابع تاریخی و با استفاده از شیوۀ پژوهش­های تاریخی به نقش سرزمین دیلَمیان در فروپاشی دولت ساسانی بپردازد.

کلیدواژه‌ها

ابن اثیر، عزالدین ابی الحسن (1399ق). الکامل فی التاریخ. ج8. بیروت: دار صادر.
ابن اسفندیار، بهاء الدین محمد بن حسن (1389). تاریخ طبرستان. ج1. چاپ اول. به تصحیح: عباس اقبال آشتیانی. تهران: انتشارات اساطیر.
ابن اعثم کوفی، محمد بن علی (بی­تا). الفتوح. ج2. به کوشش: علی شیری. بیروت: دارالاضواء.
ابن الفقیه. احمد بن محمد. (1416ق). البلدان. به کوشش: یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (بی­تا). البدایه و النهایه. ج7. به کوشش شحاده و اسماعیل بن عمر. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع.
استرابو (1382). جغرافیای استرابو (سرزمین­های زیر فرمان هخامنشیان). ترجمۀ همایون صنعتی زاده. چاپ اول. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
اشپولر، برتولد (1369). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی. ترجمۀ مریم میر احمدی. ج2. چاپ اول. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اصطخری، ابن اسحق ابراهیم بن محمد الفارسی (1381ق). المسالک و الممالک. به کوشش الدکتور محمد جابر عبدالعال الحسینی. مراجعه: محمد شفیق غربال. الجمهوریه العربیه المتحده: دارالقام.
انصاری دمشقی، شمس الدین محمد بن ابی طالب. (1382). نخبة الدهر فى عجائب البر و البحر. چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
بیانی، شیرین. (1355). شامگاه اشکانیان بامداد ساسانیان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بی­نام (1423ق). حدود العالم من المشرق الى المغرب. القاهره: الدار الثقافیه للنشر.
پلوتارخ  (1380). ایرانیان و یونانیان به روایت پلوتارخ. ترجمۀ احمد کسروی. چاپ اول. تهران: جامی.
پیرنیا، حسن (1386). تاریخ ایران باستان. ج1، 2، 3. چاپ چهارم. تهران: موسسه انتشارات نگاه.
پیگولوسکایا، ن (1387). شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان. ترجمۀ عنایت الله رضا. چاپ چهارم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
تفضلی، احمد. (1389). تاریخ ادبیات پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چاپ ششم. تهران: انتشارات سخن.
ثعالبی مرغنی، حسین بن محمد (1372). شاهنامه کهن. ترجمۀ سید محمد روحانی. چاپ اول. مشهد: موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
دادگی، فرنبغ (1369). بندهش ایرانی. ترجمۀ مهرداد بهار. چاپ اول. تهران:انتشارات توس.
دریایی، تورج (1392). تاریخ و فرهنگ ساسانی. ترجمۀ مهرداد قدرت دیزجی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات ققنوس.
دوستخواه، جلیل (1385). اوستا. ج2. چاپ دهم. تهران: انتشارت مروارید.
دیاکونوف، ا.م (1388). تاریخ ماد. ترجمۀ کریم کشاورز. چاپ نهم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
زرین­کوب، عبدالحسین (1373). تاریخ مردم ایران (1) ایران قبل از اسلام. چاپ چهارم. تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر.
شاپورشهبازی، علیرضا (1389). تاریخ ساسانیان. چاپ اول. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
شیپمان، کلاوس (1390). مبانی تاریخ ساسانیان. ترجمۀ کیکاوس جهانداری. چاپ سوم. تهران: نشر فرزان روز.
طبری، للامام ابی جعفر محمد بن جریر (1357ق). تاریخ الامم و الملوک. ج1. قاهره: مطبعه الاستقامه.
فرای، ریچارد نیلسون (1388). تاریخ باستانی ایران. ترجمۀ مسعود رجب نیا. چاپ چهارم. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چاپ اول. تهران: مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی (مرکز پژوهش­های ایرانی و اسلامی).
فره­وشی، بهرام (1378). کارنامۀ اردشیر بابکان، چاپ دوم. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. فهیمی، حمید (1381). فرهنگ عصر آهن در کرانه­های جنوب غربی دریای خزر از دیدگاه باستان شناسی. چاپ اول. تهران: انتشارات سمیرا.
کرشاسپ چوکسی، جمشید (1387). ستیز و سازش. ترجمۀ نادر میر سعیدی. چاپ چهارم. تهران: انتشارات ققنوس.
کریستنسن، آرتُور (1314). وضع ملّت و دولت و دربار در دورۀ شاهنشاهی ساسانی. ترجمۀ مجتبی مینوی. طهران.
کریستنسن، آرتور (1390). ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. چاپ هفتم. تهران: صدای معاصر. 
کرمى، محمد بن احمد (بی­تا). أحسن التقاسیم. چاپ دوم. بیروت: دار­صادر.
گرگانی، فخرالدین اسعد (1369). ویس و رامین. چاپ اول. تهران:  نشر جامی.
مارسلن، آمین (1310). جنگ شاپور ذوالاکتاف با یولیانوس امپراطور روم. ترجمۀ محمد صادق اتابکی. طهران: انتشارات اداره شورای نظام.
مارکوارت، یوزف (1373). ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی. ترجمۀ: مریم میر احمدی. چاپ اول. تهران: انتشارات اطلاعات.
مرعشی، سید ظهیر الدین بن سید نصیر الدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. تهران: موسسه مطبوعاتی شرق.
نولدکه، تئودور (1358). تاریخ ایرانیان و عرب­ها در زمان ساسانیان. ترجمه: عباس زریاب. بی­جا: سلسله انتشارت انجمن آثار ملی.
ویسهوفر، یوزف (1390). ایران باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب فر. چاپ یازدهم. تهران: انتشارات ققنوس.
هوار، کلمان (1386). ایران و تمدن ایرانی. ترجمۀ: حسن انوشه. چاپ پنجم. تهران: موسسه انتشارات امیر کبیر.
یزدان پناه لموکی، طیار (1387). تاریخ مازندران باستان. چاپ سوم. تهران: انتشارات نشر چشمه.
یعقوبی، ابن واضح (1387). البلدان. ترجمۀ محمد ابراهیم آیتی. چاپ پنجم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
Daryaee, Touraj. (2002). Sahrestaniha-i Eranshahr: A Middle Persian text on late antique geography, epic, and history: with parallel English and Persian translation/ [edited and translated by] Touraj Daryaee. California: Mazda Publishers.
Felix, Wolfgang. (2011). “Deylamites”. i. In the Pre-Islamic period. This article is available in print Vol. VII, Fasc. 4, pp. 342-347. November 22. in: EncIr., E. Yarshater.
Haerinck, E.  (1980). “Twinspouted vessels and their distribution in the near east from the achaemenian to the sasanian periods.” Journal of' the British Institute of" Persian Studies. Volume  xviii.
Harper, Prudence O. (2008). “Image and Identity: Art of the Early Sasanian Dynasty”. The Sasanian Era. Edited by Vesta Sarkhosh Curtis and Sarah Stewart. Volume 3. London:  I.B. Tauris.
ـــــــــــ (2010). “The Fall of the Sasanian Empire to the Arab Muslims: From Two Centuries of Silence to Decline and Fall of the Sasanian Empire: the Partho-Sasanian Confederacy and the Arab Conquest of Iran”. Journal of Persianate Studies. Volum 3. pp 239-254.
Mayor, Federico. (1996). History of Civilizations of Central Asia. Volume III. Editor: B. A. Litvinsky Co-editors: Zhang Guang-da and R. Shabani Samghabadi. Unasco Publishing.
Pourshariati , Parvaneh. (2009). Decline and fall of the sasanian empire. New York: I. B. Tauris & Co Ltd.
Syme, Ronald. (1988). “The cadudii in history and in fiction”. The Journal of Hellenic Studies. Volume 108. pp 137-150.