با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

10.30473/lhst.2025.73254.2964

چکیده

«ده‌دشت»، شاخص‌ترین شهر ناحیة کهگیلویه (واقع در جنوب‌غربی ایران) می‌باشد که طی حیات چندصدسالة خود، همواره دارای پیوستگی جغرافیایی و پیوند تاریخی عمیقی با جنوب‌شرقی خطة خوزستان (خصوصاً شهر بهبهان) بوده است. علی‌رغم اهمیت راهبردی ده‌دشت و نقش تعیین‌کننده‌ای که این شهر در برخی تحولات سیاسی جنوب‌غربی ایران طی قرون اخیر داشته، هنوز تتبع خاصی در باب تاریخ سکه‌زنی آن، توسط پژوهشگران صورت نگرفته است؛ چنانکه در اکثر قریب به اتفاق منابع سکه‌شناسی، هیچگونه اشاره‌ای به فعالیت ضرابخانة ده‌دشت طی دوران اسلامی نشده است؛ لیکن چندی پیش، 9 قطعه مسکوک بسیار نادر از دارالضرب مذکور یافته و توسط یک وبگاه تخصصی معرفی گردیده‌اند که همگی متعلق به نیمة نخست «عصر صفویه» (1135-907 ق) هستند. نگارندة پژوهش حاضر، مصمم می‌باشد تا به روش توصیفی-تحلیلی، با معرفی سکه‌های مذکور و تبیین اصلی‌ترین ویژگیهای آنها، اهمیت ضرابخانة ده‌دشت و دلایل فعالیتش طی بخشی از سدة دهم هجری‌قمری را روشن نماید. یافته‌های ما بیانگر آن است که مسکوکات نامبرده، از جنس نقره، به وزن حدوداً یک مثقال، با ارزش اسمی «دو شاهی» (= یک محمودی) و مضروب در سنة 949 ق یعنی مقارن با اواسط دوران سلطنت «شاه طهماسب اول» می‌باشند. شواهد تاریخی، مبین تولید سکه‌های فوق در حوالی زمان سرکوب والی وقت دزفول و مقارن با حضور لشکریان شهریار صفوی در نزدیکی کهگیلویه است؛ لذا ده‌دشت به‌عنوان اصلی‌ترین شهر ناحیة مزبور، بهترین گزینه برای استقرار ضرابخانه‌ای موقت به‌منظور تأمین بخشی از نقود مورد نیاز سپاهیان شاه بوده است؛ بنابراین شماری مسکوک سیمین صفوی با درشت‌ترین بهای رایج، در قصبة کهگیلویه ضرب گردیده‌اند که مندرجات جمیع آنها به خط نسخ و شامل «نام سلطان وقت»، «اسامی ائمة اطهار» (علیهم‌السلام) و «شهادات ثلاثه» یا صرفاً «علی ولی الله» بوده است تا سکه‌های مذکور علاوه بر کارکرد پولی خود، خبر اعادة حاکمیت سلسلة شیعی صفویه بر صفحات جنوب‌غربی ایران را نیز به اطلاع عموم برسانند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

اسمیت، جان ماسون (1361)، خروج و عروج سربداران، ترجمة یعقوب آژند، تهران: مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن بن علی (1364)، تاریخ منتظم ناصری، به‌‌تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
افشار سیستانی، ایرج (1369)، نگاهی به خوزستان: مجموعه‌‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیائی، اجتماعی، اقتصادی منطقه، تهران: نشر بلور.
ایرانی، عبدالمحمد (1363)، پیدایش خط و خطاطان، تهران: یساولی.
باسورث، کلیفورد ادموند (1371)، سلسله‌های اسلامی، ترجمة فریدون بدره‌ای، تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
بختیاری، سعید (1392)، اطلس جامع گیتاشناسی 93-92: راهنمای کامل جهان امروز، تهران: مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
بهشتی، حسین (1324)، «ابن‌مقله، مخترع خط نسخ»، جلوه، منتخب شماره‌های 1، 2 و 3، 48-42.
ترابی طباطبائی، سید جمال (1355)، سکه‌‌های آق‌‌قویونلو و مبنای وحدت حکومت صفویه در ایران، تبریز: ادارة کل موزه‌‌ها.
ترابی طباطبائی، سید جمال (1350)، سکه‌‌های شاهان اسلامی ایران، تبریز: بی‌‌نا.
تقوی مقدم، سید مصطفی (1377)، تاریخ سیاسی کهگیلویه، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران: مؤسسة مطالعات و پژوهشهای سیاسی.
ثواقب، جهانبخش و دیگران (1395)، «روند دگرگونی نقوش و شعائر مذهبی بر روی سکه‌های دورة صفوی»، تاریخ‌نامة ایران بعد از اسلام، سال ششم، شمارة دوازدهم، 111-63.
جعفری، عباس (1384)، گیتاشناسی ایران، تهران: مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی.
حسینی، سید رضا (1399)، واحدهای پولی ایران در عصر قاجار، تهران: پازینه.
حسینی استرآبادی، حسن بن مرتضی (1366)، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، به‌کوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
حسینی فسایی، میرزاحسن (1378)، فارسنامة ناصری، تصحیح و تحشیه از منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
حکیم، محمدتقی بن محمدهادی (1366)، گنج دانش: جغرافیای تاریخی شهرهای ایران، به‌‌اهتمام محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران: زرین.
دیانت، ابوالحسن (1367)، فرهنگ تاریخی سنجش‌‌ها و ارزش‌‌ها، تبریز: نیما.
راهنمای موزة بانک سپه (1350)، تهران: بانک سپه.
رزم‌‌آرا، حاجعلی (1323)، جغرافیای نظامی ایران: فارس، تهران: چاپخانة ارتش.
رزم‌‌آرا، حسینعلی (1330)، فرهنگ جغرافیائی ایران، تهران: دایرة جغرافیایی ستاد ارتش.
رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم (1345)، تاریخ خط و خطاطان، تهران: امیرکبیر.
روشنفکر، محمدمهدی و معینی رودبالی، رضا (1399)، «تحلیل نقش سیاسی-نظامی کهگیلویه در دورة صفوی»، پژوهشنامة تاریخ‌های محلی ایران، سال هشتم، شمارة پیاپی 16، 92-77.
روملو، حسن‌‌بیگ (1357)، احسن‌‌التواریخ، به‌‌تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
زامباور، ادوارد فون (1356)، نسب‌نامة خلفا و شهریاران و سیر تاریخی حوادث اسلام، ترجمه و تحشیه: محمدجواد مشکور، تهران: کتابفروشی خیام.
سحاب، محمدرضا (1384)، اطلس عمومی ایران و جهان (سیاسی، طبیعی، اقتصادی، مصور)، تهران: مؤسسة جغرافیایی و کارتوگرافی سحاب.
سرافرازی، عباس (1394)، «شعائر شیعی بر سکه‌های اسلامی تا شکل‌گیری حکومت صفویان»، شیعه‌شناسی، سال سیزدهم، شمارة 51، 26-7.
سلیمانی، سعید (1396)، تاریخ سکه در دودمان‌‌های محلی ایران (قرون سوم و چهارم ه.ق)، تهران: برگ‌‌نگار.
شیرازی، عبدی‌بیگ (1369)، تکملة‌‌الاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا 978 هجری‌‌قمری)، با مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نی.
طهماسب صفوی (1343 ق)، تذکرة شاه طهماسب: شرح وقایع و احوالات زندگانی شاه طهماسب صفوی بقلم خودش، برلین: چاپخانة کاویانی.
عقیلی، عبدالله (1377)، دارالضربهای ایران در دورة اسلامی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
علاءالدینی، بهرام (1391)، سکه‌‌های مسی ایران، فلوس دوره‌‌های صفوی تا قاجار، تهران: یساولی.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1343)، تاریخ جهان‌‌آرا، به‌‌همت و سعی مجتبی مینوی، تهران: کتابفروشی حافظ.
فرح‌‌بخش، هوشنگ (1385)، راهنمای سکه‌‌های ضربی (چکشی) ایران از سال 900 تا 1296 هجری‌‌قمری (1500 تا 1879 میلادی) شامل دوره‌‌های صفویه - افغان - افشاریه - زندیه - قاجاریه، تهران: فرح‌‌بخش.
فرصت شیرازی، محمدنصیر بن جعفر (1314 ق)، آثار عجم، بمبئی: مطبع ناصری.
فروغیان، صدیقه (1395)، موزة بانک سپه، تهران: ادارة کل روابط عمومی بانک سپه.
فضائلی، حبیب‌‌الله (1350)، اطلس خط، اصفهان: انجمن آثار ملی اصفهان.
فلسفی، نصرالله (1347)، زندگانی شاه عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.
فلور، ویلم ام (1391)، اوزان و مقیاس‌‌ها در عصر قاجار، ترجمة مصطفی نامداری‌‌منفرد، تهران: آبادبوم.
فیضی، فرزاد و دیگران (1395)، «تأثیر باورها و آموزه‌های شیعی بر تزئینات سکه‌های دورة صفوی»، فصلنامة جندی‌شاپور، سال دوم، شمارة 8، 23-13.
قائینی، فرزانه (1375)، «سکه‌شناسی دورة صفویه (بر اساس اوضاع مذهبی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و نظامی دورة صفویه)»، پایان‌نامة کارشناسی‌ارشد باستان‌شناسی، به‌راهنمایی سوسن بیانی، دانشگاه تربیت‌مدرس، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.
قلی‌زاده، فاطمه (1395 و 1396)، «سیر تحول خوشنویسی در سکه‌های اسلامی از قرن اول تا هشتم هجری‌قمری»، باستان‌پژوه، سال هفدهم و هجدهم، شمارة 22 و 23، 80-67.
کریمی، بهمن (1316)، جغرافی مفصل تاریخی غرب ایران، تهران: شرکت چاپخانة فرهنگ.
گائوبه، هاینتس (1359)، ارجان و کهگیلویه: از فتح عرب تا پایان دورة صفوی، ترجمة سعید فرهودی، تحشیه و تصحیح و تنظیم فهارس: احمد اقتداری، تهران: انجمن آثار ملی.
لشگرآرا، فرهاد و دیگران (1394)، «شناسایی عوامل مؤثر در عدم‌مشارکت مرتع‌داران در اجرای طرح‌های مرتع‌داری شهرستان کهگیلویه»، مرتع و آبخیزداری، دورة 68، شمارة 1، 46-35.
لین‌پول، استنلی (1363)، طبقات سلاطین اسلام با جداول تاریخی و نسب‌های ایشان بضمیمة مقدمات تاریخی راجع بهر سلسله، ترجمة عباس اقبال، تهران: دنیای کتاب.
مشیری، محمد (1354)، راهنمای خواندن انواع خطوط کوفی: بر روی سکه‌ها، کتیبه‌ها، کتب، سفال، فلزکاری و غیره، تهران: مؤسسة سکه‌شناسی ایران: مؤسسة انتشارات اشرفی.
مشیری، محمد (1351)، سکه‌‌های آقامحمدخان قاجار و پدرش محمدحسن‌‌خان قاجار، تهران: گوتنبرگ.
منشی، اسکندربیگ (1377)، تاریخ عالم‌‌آرای عباسی، به‌‌تصحیح محمداسماعیل رضوانی، تهران، دنیای کتاب.
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ (1334)، سازمان اداری حکومت صفوی یا تحقیقات و حواشی و تعلیقات استاد مینورسکی بر تذکرةالملوک، ترجمة مسعود رجب‌‌نیا، با حواشی و فهارس و مقدمه و امعان‌‌نظر سید محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی زوار.
نامة دانشوران ناصری در شرح‌حال ششصد تن از دانشمندان نامی (1338)، قم: مؤسسة مطبوعاتی دارالفکر، مؤسسة مطبوعات دارالعلم.
والة اصفهانی، محمدیوسف بن حسین (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به‌‌کوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وثیق، منصوره (1387)، دنانیر: سیر دینار در تاریخ پولی ایران، تبریز: ستوده.
Cuhaj, George S (2011), Standard Catalog of World Coins 1601-1700, 5th Edition, Iola: Krause.
https://www.numisbids.com/n.php?p=lot&sid=5881&lot=205
https://www.pashizcoins.com/product/safavid-shah-tahmasp-i-1524-1576-ar-shahi-dehdasht-ah949-rare-4
https://www.pashizcoins.com/product/safavid-shah-tahmasp-i-1524-1576-ar-shahi-dehdasht-ah949-rare-5
https://www.pashizcoins.com/?s=deh+dasht&post_type=product
https://www.sarc.auction/AQ-QOYUNLU-Rustam-1492-1497-AR-tanka-5-13g-Kuhgiluya-Kohgiluyeh-AH899_i51849040