با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

دانشجوی دکتری، گروه تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.30473/lhst.2025.73571.2973

چکیده

همزمان با فرمانروایی صفویان بر ایران، فصل جدیدی در مناسبات ایران و اروپا در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی پی‌ریزی شد. گردآوری اطلاعات جغرافیایی از ایران توسط اروپائیان، یکی از مهمترین نتایج گسترش فزایندۀ مناسبات ایران و اروپا در این دورۀ تاریخی بود که علاوه بر نوشتارها، در بستر ترسیم نقشه‌های جغرافیایی نیز، بروز و ظهور پیدا کرد. سفرنامۀ اولئاریوس از ایران و درج یک نقشۀ جغرافیایی از ایران در ضمیمۀ این سفرنامه‌، یکی از مصداق‌های بارزِ تکاپوهای اروپائیان برای کسب آگاهی‌های جغرافیایی از ایران عصر صفوی به شمار می‌رود. در این نقشۀ جغرافیایی، ضمن اشاره به مجموعه‌ای از پدیده‌های انسانی و طبیعی، در شمال ایالت خراسان، یک پدیدۀ طبیعی با نام «دریاچۀ باباقمبر»، مکان‌یابی شد. در همین راستا، سؤال مشخص مقاله اینست که ریشۀ تاریخی نام باباقمبر در نقشۀ اولئاریوس که بر دریاچه‌ای در خراسان اطلاق شده چیست و چرا اولئاریوس از این نام برای نامگذاریِ این دریاچه، استفاده کرد؟ این پژوهش کوشید تا با شیوۀ کتابخانه‌ای و تحلیل و تطبیق داده‌های تاریخی و جغرافیایی بازتاب‌یافته در تواریخ محلی، نُسَخِ خطّیِ‌ کم‌تر شناخته شده، نقشه‌هایِ تاریخی و نوشته‌های جغرافیایی، ادبی و تاریخنگاری و همچنین فرهنگنامه‌های جغرافیاییِ اروپایی، بدین سؤال پاسخ دهد. یافته‌ها نشان می‌دهد که منظور اولئاریوس از دریاچۀ باباقنبر، به نظر همان دریاچۀ ساری‌قمیش است که در حدفاصل بین دریاچۀ خوارزم و دریای مازندران قرار داشت. نام برگزیدۀ اولئاریوس برای دریاچۀ باباقنبر، منتسب به نام یکی از غلامان و پیشخدمت‌های امام علی(ع) به نام «قنبر» بود که طبق روایت‌های تاریخی، برای مدتی او و فرزندانش در خراسان حضور داشتند. جایگاه دینی و اجتماعی قنبر در جامعۀ خراسان، باعث شد تا او و فرزندانش وجهۀ اجتماعی قابل‌توجهی به ویژه در تصوف پیدا کنند. همین اعتبار دینی و اجتماعی، زمینه‌ای برای آدام اولئاریوس فراهم کرد تا در مکان‌یابی دریاچۀ ساری‌قمیش، از نام باباقنبر استفاده نماید.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

ابن‌اثیر، علی بن محمد (1385ق)، الکامل فی التاریخ، بیروت: دارصادر
ابن‌سعد، محمد بن سعد (1410ق)، طبقات الکبری، به کوشش عبدالقادر محمد عطا، بیروت: دارالکتب العلمیه
ابوالفداء (1427ق)، تقویم‌البلدان، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه
ابی‌زاده، سامان؛ پیربابایی، محمدتقی؛ نژاد ابراهیمی، احد (1398). بازخوانی ساختار شهر اردبیل دورۀ صفویه بر اساس تطبیق متون تاریخی در نقشۀ آدام اولئاریوس. نشریۀ هنرهای زیبا، 24 (4)، ص 71 - 82
اعتمادالسلطنه، محمّدحسن‌خان (1363)، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، به کوشش میرهاشم محدّث، تهران: امیرکبیر
انصاری، محمدرضا (1392)، دفتر خاطرات قنبر (غلام امیرالمؤمنین علیه السلام)، تهران: دلیل ما
بکران، محمدبن‌نجیب (1342)، جهان‌نامه، به کوشش محمدامین ریاحی، تهران: کتابخانۀ ابن‌سینا
بنای بنیاد ایران‌شناسی بر اساس گزارش سازمان میراث فرهنگی (1391)، تهران: بنیاد ایران‌شناسی
بیهقی، ابوالحسن علی بن زید (1308)، تاریخ بیهق، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی.
پادشاه، محمد (1893م)، فرهنگ آنندراج، بمبئی.
تبریزی، محمدحسین بن خلف (1342)، برهان قاطع، به کوشش محمد معین، تهران: کتابفروشی سینا
تتوی، قاضی‌احمد و قزوینی، آصف‌خان (1382)، تاریخ اَلفی، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: علمی و فرهنگی
جعفری، عباس (1366)، فرهنگ بزرگ گیتاشناسی (اصطلاحات جغرافیایی)، تهران: مؤسسۀ گیتاشناسی
جودکی، حجت‌الله (1396)، فرهنگ اصطلاحات جغرافیای تاریخی، تهران: پژوهشکدۀ تاریخ اسلام
حافظ ابرو (1375)، جغرافیای حافظ ابرو، به کوشش صادق سجادی و علی آل داوود، تهران: میراث مکتوب
حافظ‌ابرو (1380)، زبده‌التواریخ، به کوشش سیدکمال حاج‌سید جوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
حاکم‌نیشابوری، ابوعبدالله (1375)، تاریخ نیشابور، ترجمۀ محمد بن حسین خلیفۀ نیشابوری، به کوشش محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران: آگه
حدودالعالم من المشرق و المغرب (1372)، با مقدمۀ بارتولد، تعلیقات مینورسکی، ترجمۀ میرحسین شاه، با تصحیح و حواشی مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، تهران: دانشگاه الزهراء
حموی، یاقوت (1995م)، معجم‌البلدان، بیروت: دارصادر
خامه‌یار، احمد (1393). جایگاه دینی قنبر غلام علی (ع) نزد مردم ایران با تکیه بر متون فرهنگ عامه همراه با تصحیح نسخۀ داستان فتح حبشه. مجلۀ بساتین، 1 (2)، ص 27 - 50
خامه‌یار، احمد (1393)، قنبر غلام علی علیه السلام، تهران: مشعر
خواندمیر، غیاث‌الدین (1380)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: خیّام
زندی، بهمن؛ متشرعی، سیدمحمود؛ یوسفی‌راد، فاطمه (1400). نقشۀ راه مطالعات نام‌شناسی: از رویکرد سنّتی تا رویکرد شناختی – اجتماعی، فصلنامۀ زبان‌شناسی اجتماعی، 4 (2)، 11 – 28
سمرقندی، عبدالرزاق (1372)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، به کوشش محمد شفیع و عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
سیف‌الدوله، سلطان محمد (1364)، سفرنامۀ سیف‌الدوله، به کوشش علی‌اکبر خداپرست، تهران: نی
شیخ‌الحکمایی، عمادالدّین و رضوان، رامینا (1398). دانش نام‌شناسی و پژوهش‌های علوم تاریخی، پژوهش‌های علوم تاریخی، 11 (2)، 143 - 166
طوسی، محمد بن حسن (1430ق)، رجال الطوسی، به کوشش جواد القیومی الاصفهانی، قم: مؤسسۀ نشر الاسلامی التابعه لجماعت المدرسین به قم المشرفه
عبدالأمیر انصاری، محمدرضا (1413ق)، قنبر: المذبوح فی حبّ علی (ع)، مشهد: مؤسسه الطبع و النشر التابعه للآستانه الرضویه المقدسه
عطارنیشابوری، شیخ فریدالدین، نسخۀ خطی مظهر العجایب، کتابخانۀ نور عثمانیه، شمارۀ 4199
قصص حضرت‌ رسول (ص) و حضرت علی علیه‌السلام(نسخۀ خطی)، کتابخانۀ مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، شمارۀ 10411
فریدی‌مجید، فاطمه؛ هروی، جواد؛ بهرام‌زاده، محمد (1401). استان (ایالت) گیلان و هیرکانی در دورۀ صفوی بر مبنای نقشۀ جغرافیایی آدام اولئاریوس در 1656م/1066ق در تطابق با کتاب مختصر مفید 1087ق. پژوهشنامۀ تاریخ‌های محلی ایران، 11 (1)، ، 15 – 28
قمی، قاضی‌احمد (1383)، خلاصه‌التواریخ، به کوشش احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران
کشی، ابی عمر بن محمد (1430ق)، رجال الکشّی، بیروت: مؤسسه الاعلمی للمطبوعات
کوپریلی، فؤاد (1375)، «بابا»، ترجمۀ وهاب علی، دانشنامۀ جهان اسلام، زیر نظر سیَد مصطفی میرسلیم، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی
گابریل، آلفونس (1348)، تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران، ترجمۀ فتحعلی خواجه‌نوری، تهران: ابن‌سینا
مجموعۀ رسائل و اشعار اهل حق (1950م)، به کوشش و. ایوانف، بمبئی: مطبع قادری پریس
محقق سبزواری، محمدباقر (1383)، روضه‌الانوار عباسی، به کوشش اسماعیل چنگیزی اردهایی، تهران: میراث مکتوب
مستوفی، حمدالله (1396)، نزهه‌القلوب، به کوشش میرهاشم محدّث، تهران: سفیر اردهال
مسعودی، علی بن حسین (بی‌تا)، التنبیه و الاشراف، به کوشش عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره: دارالصاوی
مفیدالبغدادی، ابوعبدالله محمد بن محمد (1416ق)، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، بیروت: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث
نوایی، عبدالحسین (1364)، ایران و جهان: از مغول تا قاجاریه، تهران: هما
هروی، علی ابن ابوبکر (1423ق)، الإشارات إلی معرفه‌ الزیارات، قاهره: مکتبه الثقافه الدینیه
همایونی، صادق (1380)، تعزیه در ایران، شیراز: نوید شیراز
یزدی، شرف‌الدین علی (1387)، ظفرنامه، به کوشش سیّدسعید میرمحمّدصادق و عبدالحسین نوایی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
کتابخانۀ دیجیتالی گالیکا: https://B2n.ir/t5315
Alai, Cyrus (2010), General Maps of Persia, second revised edition, Library of congress cataloging-in-publication data, Leiden: Brill
Anonymous (1730). Vollständiges Lexicon der Alten, Mittlern und Neuen Geographie, Leipzig: Deer, p. 852
Beningsen, Alexandre & Wimbush Enders (1985). Mystics and Commissars: Sufism in the Soviet Union, Berkeley and Los Angles: University of California Press
Brancaforte, Elio Christoph (2003), Visions of Persia: Mapping the Travel of Adam Olearius, London: The Harvard University Press
Gallica Digital Liberary: https://B2n.ir/t53156
Galichian, Rouben (2013), “A Brief History of the maps of Armenia, Journal of Armenian Studies”, Armenian National Academy of Sciences, Yerrevan, No. 1, pp. 83-107
Gulyamova, Lola (2022). The Geography of Uzbekistan at Crossroads of The Silk Road, Tashkent: Tashkent State Technical University
Hellow, Evelyn (2024). Atlas of Paranormal Places: A journey to the World’s Most Supernatural Places, London: Lvy Press
Kanth, T.S. Ravi (2011). The Celestial Percussion: Imagination is the Only Limitation, New Delhi: Educreation Publishing
Lechthaler, Mirjanka, (2009), The world image in maps- from the old ages to Mercator, Austria: institute of Geoinformation Vienna university of technology
Münster, SebastianBelleforest, François de (1575). La Cosmographie Universelle de Tout le Monde, Paris: chez Nicolas Chesneau.
Olearius, Adam (1656). Vermehrte Newe Beschreibung Der Muscowitischen und Persischen Reyse, Holstein.
Ortelius, Abraham (1570). Thaterum orbis terrarium, Antverpiae: Apud Aegid.
Oxford Latin Dictionary (1968), Oxford: Oxford University Press
Zone, Igor S. & Glantz, Michael H. & Kostianoy, Andrey G. & Kosarev, Aleksey N. (2009). The Aral Sea Encyclopedia, Berlin: Springer – Verlag Berlin Heidelberg.