با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 استادیار تاریخ انقلاب اسلامی، گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه ایلام، ایلام، ایران.

2 نویسنده و پژوهشگر حوزه هنری انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

10.30473/lhst.2025.72452.2940

چکیده

در دوران قاجار شرق ایران با موقعیت استراتژیک خاص خود به‌دلیل خودمختاری خاندان‌های حکومت‌گر آن و ضعف حکومت مرکزی در روابط بین الملل عرصه‌ای مهم برای حضور مستقیم بیگانگان بوده است. در اواخر این عصر «شوکت‌الملک دوم» (1259-1322هـ.ش) از مؤثرترین چهره‌‌های این منطقه بود، که مشهور به همکاری با سیاست‌های بریتانیا می‌باشد. وی در دوران حکمرانی خود گسترده‌ترین مناسبات را با انگلیسی‌ها برقرار ساخت. نگرش و عملکرد «محمد ابراهیم‌خان عَلَم»، نسبت به حضور انگلیسی‌ها در ولایت قاینات باعث اتخاذ مواضع سیاسی خاصی از سوی وی گردید که در رخدادهای سیاسی آن دوران تأثیراتی عمیق برجای نهاد. با توجه به این امر پژوهش حاضر سعی دارد ضمن استفاده از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی و مصاحبه‌ای با استفاده از رویکرد توصیفی-تحلیلی و روش تاریخی ماهیت این روابط و مواضع را مورد واکاوی قراردهد. یافته‌های پژوهش با طرح این سوال که «مناسبات شوکت‌الملک علم با بریتانیایی‌ها در ولایت قاینات چگونه بود و این مناسبات چه تأثیراتی در این منطقه برجای نهاده است». بر این مبنا استوار است: شوکت‌الملک در دوران حکمرانیش با بریتانیایی‌ها مناسبات دوستانه‌ای برقرار نمود. وی با آگاهی از ضعف قاجارها برای حفظ رهبری و تثبیت موقعیت خویش به اتخاذ این سیاست روی آورد و شرق کشور را پایگاه مطمئنی برای آن‌ها قرارداد. لکن این امر برای منطقه حاصلی جز ضعف و زوال در امور مختلف خصوصا امور اقتصادی و گسترش نارضایتی‌ها اجتماعی درپی نداشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

منابع مکتوب
اسکرین، سرکلارمونت(1341)، جنگ‌‌های جهانی در ایران، ترجمه غلامحسین صالحیار، بی‌جا: اطلاعات، چ‌‌‌‌اول.
آذری خاکستر، غلامرضا(1392)، «جمازه‌‌سوار قاینی، پیام بهارستان»، دوره2، سال‌‌ششم، ش21، صص131-110.
آرام‌‌جو، علی و ملک‌‌زاده، الهام(1390)، «بررسی اوضاع سیاسی قاینات: قاینات و قدرت‌‌های بزرگ در دوره قاجاریه(1210-1344هـ.ق)»، مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان، ش19، صص25-1.
آرام‌‌جو، علی(1391)، «بریتانیا و ولایت قاینات: جنگ جهانی اول و پیامدهای آن»، همایش ایران و استعمار انگلیس، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌‌های سیاسی، ج‌‌ دوم، صص477-465.
آیتی، محمدحسین(1371)، بهارستان، مشهد: دانشگاه فردوسی، چ‌‌دوم.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم(1379)، از سیرتا پیاز، تهران: علم، ج1.
حکمت، علی‌‌اصغر(1335)، سی‌‌خاطره از عصر فرخنده پهلوی، بی‌‌جا: پارس.
رایت، دنیس(1361)، نقش انگلیس در ایران، ترجمه فرامرز فرامرزی، تهران: فرخی.
رایت، دنیس(1389)، ایرانیان در میان انگلیسی‌ها، ترجمه کریم امامی، تهران: فرزان روز، چ‌‌دوم.
رضایی، جمال(1381)، بیرجندنامه، به‌‌کوشش محمود رفیعی، تهران: هیرمند.
رفیعی، محمود(1392)، گزارش‌‌های محرمانه کنسولگری انگلیس در سیستان و قاینات(سال‌‌های1917 تا 1919م)، ترجمه محمود فاضلی، تهران: هیرمند.
رفیعی، محمود(1394)، گزارش‌‌های محرمانه کنسولگری انگلیس در سیستان و قاینات(سال‌‌های1909 تا 1911م)، تهران: هیرمند.
رفیعی، محمود(1396)، گزارش‌‌های محرمانه کنسولگری انگلیس در سیستان و قاینات سال‌‌های1915 تا 1916 و 1921 تا 1923)، تهران: هیرمند.
شاهدی، مظفر(1377)، زندگی سیاسی خاندان علم، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصر.
شاهدی، مظفر(22/2/1394)، زندگی سیاسی امیرمحمد ابراهیم‌‌خان علم طی سال‌‌های 1303-1323هـ.ش، سایت پژوهشکده تاریخ معاصر؛
علم، اسدالله(1373)، گفتگوهای من با شاه، زیر نظر عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: صهبا، چ‌‌ششم.
علیزاده بیرجندی، زهرا(1385)، «انگلیسی‌‌ها در بیرجند»، نشریه مطالعات فرهنگی-اجتماعی خراسان، ش2، صص70-54.
فراهانی، حسن(1385)، روزشمار تاریخ معاصر ایران، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌‌های سیاسی، ج1.
فرخ، سیدمهدی(بی‌‌تا)، خاطرات سیاسی فرخ، تهران: جاویدان.
فردوست، حسین(1393)، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، تهران: اطلاعات، چ31.
قاضی، نعمت‌‌الله(1372)، علل سقوط رضاشاه، تهران: انتشارات آثار، چ‌‌اول.
کرزن، جرج ناتانیل(1362)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، ج1.
محبوب‌‌فریمانی، الهه(1382)، اسناد حضور دولت‌‌های بیگانه درشرق ایران (1382)، مشهد:آستان قدس‌‌رضوی.
محبوب‌‌فریمانی، الهه(1391)، «بررسی مکاتبات کنسولگری بریتانیا با شوکت‌الملک علم طی سال‌های 1323 تا 1343 ه‍ ق»: همایش ایران و استعمار انگلیس، تهران: مؤسسه مطالعات و پژوهش‌‌های سیاسی، ج‌‌1، صص523-501.
منصف، محمدعلی(1355)، امیر شوکت‌‌الملک علم، تهران، امیرکبیر، چ‌‌دوم.
نجف‌‌زاده، علی و سرافرازی عباس(1397)، «پیامدهای قرارداد ١٩٠٧م بر قاینات»، فصلنامه خراسان بزرگ، ش31، صص68-51.
نجف‌‌زاده، علی و قصابی گزکوه، جلیل(1396)، «بررسی روابط میرزا محمد نجات با شوکت‌‌الملک دوم»، اسناد بهارستان، ش11، صص132-109.
نجف‌‌زاده، علی(1392)، «نگاهی به روابط سیاسی قاینات با هرات در دو دهه پایانی حکومت قاجار»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، دوره 15، ش57، صص57-19.
هدین، سون اندرسون(1381)،کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران: انجمن‌‌آثار و مفاخر فرهنگی.
هیل، اف(1378)، نامه‌‌هایی از قهستان، ترجمه محمدحسن گنجی، مشهد: آستان قدس رضوی.
 
منابع شفاهی
مصاحبه‌‌‌‌ها
آیتی، ابوالحسن [مصاحبه‌‌شونده]، (5/7/1393)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی ‌‌گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی-اجتماعی بیرجند، محل مصاحبه: بیرجند، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.
دیانی، اسماعیل [مصاحبه‌‌شونده]،(20/5/1396)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی اجتماعی بیرجند، محل مصاحبه: بیرجند، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.
راغبی، محمدرضا [مصاحبه‌‌شونده]، (3/1/1393)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی‌‌گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی اجتماعی بیرجند، محل مصاحبه: بیرجند، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.
عارفی، صدرالدین [مصاحبه‌‌شونده]،(10/5/1395)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی‌‌گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی-اجتماعی بیرجند، محل‌‌مصاحبه: بیرجند، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.
عرفانی، رضا [مصاحبه‌‌شونده]، (20/6/1397)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی‌‌گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی-اجتماعی بیرجند، محل مصاحبه: بیرجند، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.
گنجی، محمدحسن [مصاحبه‌‌شونده]، (25/10/1390)، مصاحبه‌‌کننده احمد اسدالهی‌‌گازار، موضوع مصاحبه: تاریخ سیاسی اجتماعی بیرجند، محل مصاحبه: تهران، محل نگهداری: آرشیو حوزه هنری خراسان جنوبی.