نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
استادیار تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.
10.30473/lhst.2025.71341.2916
چکیده
اصلاحات فرمایشی و عمودی در سراسر دوره قاجاریه تکرار شدند؛ زیرا اصلاحات عباس‌میرزا نایب‌السلطنه به عنوان مبدا نوگرایی در دوره معاصر به فرجام دلخواه نرسید. آذربایجان به عنوان تختگاه نایب‌السلطنه نقطه آغاز اجرای اصلاحات و الگویی برای پیاده کردن آن در سایر نقاط ایران بود. گذشته از موانع کلی در سراسر کشور، ویژگی‌های خاص آذربایجان نیز بر روند نوگرایی تاثیر می‌گذاشت. چالش‌هایی که نه تنها با اقلیم و فرهنگ و مناسبات اجتماعی آذربایجان پیوند داشتند، که بیانگر سطح آگاهی و دغدغه‌های سیاسی درباریان دارالسلطنه نیز بودند. مراد از این تحقیق روشن کردن ماهیت این چالش‌ها و آزمودن این فرضیه است که عدم بررسی شرایط موجود و نیز بی‌قاعدگی ساختاری در ارایه چارچوب نظری باعث ناکامی مقطعی اصلاحات عباس‌میرزا در آذربایجان شد. براساس یافته‌های پژوهش، به دلیل عدم ایجاد تشکیلاتی که از ساز و کار یکسان و مدونی پیروی کند و صرفا ناظر به الزامات منطقی و مصالح جمعی باشد، کوشش نایب‌السلطنه و همراهانش در دارالسلطنه با مرگ او تقریبا تعطیل شد. با این‌همه، به نظر می‌رسد آنچه نایب‌السلطنه در آذربایجان آغاز کرد، الگوی حرکت‌های نوگرای بعدی در سراسر دوران قاجاریه شد.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
منابع فارسی
آدمیت، فریدون (1385 الف). امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1385 ب). اندیشه ترقی و حکومت قانون، عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون (1388). فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت، تهران: گستره.
آشوری، داریوش (1388). ما و مدرنیت، تهران: صراط.
اصغری تبریزی، اکبر (1357). «عباس میرزا از نظر یک جهانگرد آلمانی»، بررسی‌های تاریخی، سال سیزدهم، شماره 3، 174-161.
افشار بهاءالملک، مصطفی و مستوفی انصاری، مسعود (تیر 1349). سفرنامه خسرومیرزا به پطرزبورغ و تاریخ زندگی عباس‌میرزا نایب‌السلطنه، به تصحیح فرهاد میرزا معتمدالدوله، به کوشش محمد گلبن، تهران: کتابخانه مستوفی.
اکبری، محمدعلی (1393). تبارشناسی هویت جدید ایرانی، عصر قاجاریه و پهلوی اول، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
الگار، حامد (بهار 1369). دین و دولت در ایران نقش علما در دوره قاجار، برگردان ابوالقاسم سری، تهران: توس.
بشیریه، حسین (1379). درآمدی بر جامعه‌شناسی تجدد (ویژه مجله نقد و نظر)، بی‌جا: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم.
بن‌تان، اگوست (1354). سفرنامه اگوست بن‌تان، برگردان منصوره نظام مافی اتحادیه، تهران: بی‌نا.
بیزلی، ویلیام جی. (پاییز 1393). ظهور ژاپن مدرن، نگاهی به مشروطه ژاپنی، برگردان شهریار خواجیان، تهران: ققنوس.
پاکروان، امینه (1376). عباس میرزا و فتحعلی شاه، نبردهای ده ساله ایران و روس، تهران: نشر تاریخ ایران.
ترنزیو، پیوکارلو (1359). رقابت روس و انگلیس در ایران و افغانستان، برگردان عباس آذرین، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
توکلی طرقی، محمد (1381). «تجدد اختراعی، تمدن عاریتی و انقلاب روحانی»، ایران‌نامه، شماره 78 و 79، 236-195.
توکلی طرقی، محمد (1383). تجدد بومی و بازاندیشی تاریخ، تهران: نشر تاریخ ایران.
جونز، سر هارفورد (1386). خاطرات سر هارفورد جونز، روزنامه سفر خاطرات هیئت اعزامی انگلستان به ایران، برگردان: مانی صالحی علامه، تهران: نشر ثالث.
جهانبگلو، رامین (1381). موج چهارم، برگردان منصور گودرزی، تهران: نشر نی.
جهانگیرمیرزا (1384). تاریخ نو شامل حوادث دوره قاجاریه از سال 1240 تا 1267 قمری، (ذیل تاریخ مآثر سلطانیه از دنبلی)، به سعی و اهتمام عباس اقبال، تهران: نشر علم.
حائری، عبدالهادی (فروردین 1365). نخستین رویاروییهای اندیشه گران ایران با دو رویه تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر.
حسینی فسایی، حسن (1382). فارسنامه ناصری، تصحیح و تحشیه منصور رستگار فسایی، تهران: امیرکبیر.
داوری اردکانی، رضا (1363). «نخستین گرایش به غرب و گسست از سنت با رویکرد نظری»، مجموعه مقالات شمه‌ای از تاریخ غرب‌زدگی ما، تهران: سروش.
دنبلی، عبدالرزاق (1360). مآثر سلطانیه (تاریخ جنگهای ایران و روس)، به اهتمام غلامحسین صدری افشار، تهران: ابن سینا.
دروویل، گاسپار (1348). سفرنامه دروویل، سفر به ایران، برگردان جواد محیی، تهران: انتشارات گوتنبرگ.
رضایی، محمد (1396). مولفه‌ها و شاخصه‌های تاریخ‌نگاری محلی آذربایجان از شکل‌گیری تا پایان عصر مظفری. پژوهشنامه تاریخ‌های محلی، 5 (2)، 111-122.
زیباکلام، صادق (1394). ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی سیاسی در ایران عصر قاجار، سنت و مدرنیته، تهران: روزنه.
شیرازی ایلچی، ابوالحسن (بهمن 1364). حیرت‌نامه، سفرنامه میرزا ابوالحسن خان ایلچی به لندن، به کوشش حسن مرسل وند، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
شیرازی، صالح (پاییز 1362). گزارش سفر میرزا صالح شیرازی، ویرایش از همایون شهیدی، تهران: راه نو.
عابدی، کامیار (1392). منتخبی از ژاپنیات ایرانیان در عصر تجدد، تهران: جهان کتاب.
علمداری، کاظم (1389). چرا ایران عقب ماند و غرب پیش رفت؟، تهران: نشر توسعه.
عیسوی، چارلز (بهار 1369). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار 1332- 1215ه.ق)، برگردان یعقوب آژند، تهران: گستره.
فرهمندزاده، فریده؛ بیگدلی، علی؛ نصیری، محمدرضا (1396). بررسی فرجام نوسازی‌های مالی و عمرانی عباس میرزا نایب‌السلطنه در آذربایجان. پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، 6 (1)، 137-152.
فوران، جان (1390). مقاومت شکننده، تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سالهای پس از انقلاب، برگردان احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
قایم‌مقام فراهانی، عیسی (1380). احکام الجهاد و اسباب الرشاد، تصحیح و مقدمه تاریخی از غلامحسین زرگری‌نژاد، تهران: بقعه.
قدیمی قیداری، عباس (1389). «رویکرد مورخان قاجاری به اروپا و استعمار»، جستارهای تاریخی، دوره 1، شماره1، 88-73.
کان، هرمان (1357). ژاپن، برگردان سروش حبیبی، تهران: خوارزمی.
کوتزبوئه، موریس (1348). مسافرت به ایران، برگردان محمود هدایت، تهران: امیرکبیر.
گاردان، آلفرد (1362). ماموریت ژنرال گاردان در ایران، برگردان عباس اقبال، تهران: نگاه.
گرمرودی، فتاح (اسفند 1347). سفرنامه میرزا فتاح گرمرودی باروپا موسوم به چهارفصل و دو رساله دیگر بنام: شب نامه و سفرنامه ممسنی در زمان محمد شاه قاجار، به سعی و کوشش فتح الدین فتاحی، بی‌جا: چاپخانه بانک بازرگانی ایران.
لاچینی، ابوالقاسم (بی‌تا). احوالات و دستخطهای عباس‌میرزا قاجار نایب‌السلطنه و تاریخچه مختصری از جنگهای ایران با دول روسیه و عثمانی، تهران: بنگاه مطبوعاتی افشاری.
لسان‌الملک سپهر، محمدتقی (1377). ناسخ التواریخ (تاریخ قاجاریه) از آغاز تا پایان سلطنت فتحعلی شاه، به اهتمام جمشید کیانفر، جلد 1، تهران: اساطیر.
لیوینگستون، جون؛ مور، جو و اولدفادر، فلیشیا (گردآورنده و گزیننده). (1375). شناخت ژاپن، امپراتوری ژاپن از 1800 تا 1945، برگردان احمد بیرشک، جلد اول، تهران: خوارزمی.
مارکام، کلمنت (1367). تاریخ ایران در دوره قاجاریه، برگردان میرزا رحیم فرزانه، به کوشش ایرج افشار، تهران: آسمان.
مالکم، جان (زمستان 1362). تاریخ ایران، برگردان میرزا اسماعیل حیرت، به کوشش مرتضی سیفی فمی تفرشی و ابراهیم زندپور، تهران: یساولی «فرهنگسرا».
محبوبی‌اردکانی، حسین (1354). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، جلد اول، تهران: دانشگاه تهران.
منصوربخت، قباد و جامه بزرگ، بهزاد (1390). «وابستگان دربار قاجار و نهادهای سیاسی مدرن اروپایی، از آغاز تا عصر محمدشاه»، جستارهای تاریخی، سال دوم، شماره دوم، 147- 117.
موریه، جیمز (1351). سرگذشت حاجی بابای اصفهانی در ایران، برگردان میرزا حبیب اصفهانی «دستان»، به کوشش دکتر یوسف رحیم‌لو، آذربایجان شرقی: حقیقت.
موریه، جیمز (1386). سفرنامه جیمز موریه، سفر یکم، از راه ایران، ارمنستان و آسیای کوچک، برگردان ابوالقاسم سری، تهران: توس.
مینوی، مجتبی (1369). تاریخ و فرهنگ، تهران: خوارزمی.
نادر میرزا (1360). تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، با مقدمه و شرح و تعلیقات و تنظیم فهرستهای لازم از محمد مشیری، تهران: اقبال.
ناظم‌الاسلام کرمانی، محمد (1387). تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول، تهران: امیرکبیر.
نفیسی، سعید (1368). تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوره معاصر، ج1، تهران: بنیاد.
هدایت، رضاقلی (1380). تاریخ روضه‌الصفای ناصری، به تصحیح و تحشیه جمشید کیانفر، ج نهم، تهران: اساطیر.
همبلی، گاوین (1388). ایران در زمان فتحعلی شاه و محمدشاه قاجار، از مجموعه تاریخ کمبریج، تاریخ ایران دوره افشار، زند و قاجار، برگردان مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی.
English Resource
Lambton, A. K. S. (1991). Landlord and the Peasant in Persia, a Study of Land Ternure and Land Revenue Administration. Oxford University Press.
)