نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه خلیج‌فارس، بوشهر، ایران.
چکیده
خخاندان‌های محلی، به‌ویژه در دوره‌های فترت، از عوامل مهم تأثیرگذار در تحولات تاریخی جنوب ایران و خلیج فارس بوده‌اند. پژوهش حاضر به یکی از شیوخ کمتر شناخته شده‌ی دوره‌ی فترت میان فروپاشی دولت افشار و تثبیت دولت زند به نام شیخ حَجَر کنگانی می‌پردازد که در بندر کنگان اقتداری محلی به دست آورد. پژوهش بر این پرسش‌ها متمرکز است: بندر کنگان بنا به چه دلایلی بستری برای شکل‌گیری قدرتی محلی توسط شیخ حجر شد؟ قدرت وی چه فراز و فرودی را طی‌کرد و چگونه با قدرت‌های خارجی حاضر در خلیج فارس و کریم‌خان زند مواجه شد؟ بررسی شواهد مؤید این است که بندر کنگان به واسطه‌ی افزایش ناامنی در سایر بنادر و موقعیت جغرافیایی و سوق‌الجیشی مهم خود در پرتو اقدامات شیخ حجر به برتری نسبی در رونق تجاری رسید و به عنوان یکی از نقاط اتصال شیراز با خلیج فارس واجد اهمیت شد. بر بستر این رونق اقتصادی شیخ حجر به یک قدرت محلی مهم تبدیل شد. اما تنش وی با انگلیسی‌ها، خودداری از مشارکت در جنگ با میرمهنا و مقاومت در برابر خواسته‌های مالیاتی دولت زند، به تیرگی مناسبات شیخ حجر با دولت زند و حمله‌ی نظامی سپاه زند به کنگان و پایان کار وی انجامید. روش این پژوهش تاریخی با رویکرد توصیفی تحلیلی است و گردآوری اطلاعات عمدتاً با شیوه‌ی کتابخانه‌ای و حسب مورد با استفاده از تاریخ شفاهی و پیمایش آثار انجام شده است.
کلیدواژه‌ها
موضوعات
)
![آبه کاره، بارتلمی (1387). سفرنامة آبه کاره در ایران. ترجمة احمد بازماندگان خمیری، تهران: گلگشت. آقاجری، سید هاشم؛ رجایی، غلامعلی (1386). «نقش قبیلة آل مذکور در خلیج فارس در دورة زند» ، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورة دوم، شمارة 48، بهار 1386، صص 108-77. آل بن علی، راشد بن فاضل (2007م). مجموع‌الفضائل فی فن‌النسب و تاریخ‌القبائل. [بی‌جا]: الطبعه‌الثانیه. ارباب، معصومه (1381). گزارش کارملیت‌ها از ایران در دوران افشاریه و زندیه. تهران: نی. اسدپور، حمید (1387). تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج فارس در عصر افشاریه و زندیه. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی. امین، عبدالامیر (1370). منافع بریتانیا در خلیج فارس. ترجمة علی رجبی یزدی، تهران: امیرکبیر. اوتر، ژان (1363). سفرنامة ژان اوتر (عصر نادرشاه). ترجمة دکتر علی اقبالی، تهران: جاویدان. ایزدپناه، محمد (1397). بندر پرک در آینة تاریخ، تهران: ایلاف. اکونیا، خوائو تلیس (1393). حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس. در: لارنس جی. پاتر (ویراستار). تاریخ خلیج فارس از قدیم‌ترین دوران تا کنون. ترجمة محمد آقاجری، تهران: ققنوس، 309-349. بنی‌عباسیان بستکی، محمداعظم (1339). تاریخ جهانگیریه و بنی‌عباسیان بستک. به کوشش عباس انجم‌افروز، تهران: کیوان. بیدرمن، زولتان (1399). «ترسیم حیات خلوت یک امپراتوری: نقشه‌نگاری پرتغالی‌ها از نواحی ساحلی دریای پارسی در دوران صفویه». در: کشور پرتغال، خلیج فارس و ایران صفوی. ویرایش رودی مته و جورج فلورس، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 79-110. پری، جان (1368). کریم‌خان زند. ترجمة محمدعلی ساکی، چاپ دوم، تهران: نشر نو. خوری، ابراهیم و تدمری، احمد جلال (1420ق/ 1999م) سلطنه هرمز العربیه. المجلدالثانی، رأس‌الخیمه: کتاب‌الابحاث. رای، استفان گرمون (1378). چالش برای ثروت و قدرت در جنوب ایران. ترجمة حسن زنگنه، قم: همسایه. سدیدالسلطنة بندرعباسی، محمدعلی‌خان (1371). سرزمینهای شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش (مغاص‌اللئالی و مناراللیالی). تعلیقات احمد اقتداری، تهران: جهان معاصر. سدیدالسلطنة بندرعباسی، محمدعلی‌خان (1368). بندرعباس و خلیج فارس. تصحیح احمد اقتداری، تهران: دنیای کتاب. سعیدی‌نیا، حبیب‌الله؛ عبدالله‌پور، حسین (1400). «قائد حیدر گناوه‌ای و نقش او در تحولات سیاسی و اقتصادی کرانه‌های شمالی خلیج فارس در دورة زندیه»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال نهم، شمارة اول، پیاپی 18، بهار و تابستان 1400، صص 128-114. سلوت، ب.ج (1993م). عرب الخلیج فی ضوء مصادر شرکه الهند الشرقیه الهولندیه. ترجمة: عایده خوری، الطبعه الاولی، ابوظبی: المجمع الثقافی. شاهین، مهدی؛ سپهوند، اسماعیل (1399). «تابعیت و هویت ایرانی قبیله بنی کعب در کرانه خلیج فارس در بین ایران و عثمانی»، مطالعات خلیج فارس، شماره 22، پاییز 1399، صص 36-21. عقیل، مصطفی (1391). رقابت بین‌المللی در خلیج فارس. ترجمة یاسر قزوینی حائری، تهران: امیرکبیر. غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369). گلشن مراد. به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زرین. فریزر، جیمز بیلی (1380). «سفرنامة بوشهر». در: جنوب ایران به روایت سفرنامه‌نویسان. گردآوری و ترجمة حسن زنگنه، شیراز: انتشارات نوید، صص 63-104. فیدالگو، گرگوریو پریرا (1357). گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی. ترجمة پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران. فلور، ویلم (1368). حکومت نادرشاه به روایت منابع هلندی. ترجمة ابوالقاسم سری، تهران: توس. فلور، ویلم (1389). تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه. دفتر دوم، ترجمة حسن زنگنه، بوشهر: حوزة هنری و انتشارات شروع. گابریل، آلفونس (1348). تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران. ترجمة فتحعلی خواجه نوری، تهران: ابن سینا. لاکهارت، لارنس (1364). انقراض سلسلة صفویه. ترجمة مصطفی‌قلی عماد، تهران: مروارید. لوریمر، ج.ج (1379). راهنمای خلیج فارس. ترجمة محمدحسن نبوی، شیراز: نوید. محمد صدیق، عبدالرزاق (1993م/ 1414ق). صهوه‌الفارس فی تاریخ عرب فارس. الشارقه: مطبعه المعارف. نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی (1363). تاریخ گیتی‌گشا. چاپ دوم، تهران: اقبال. نصیری، محمدرضا؛ کنانی، فرحناز (1394). جدال میرمهنا با کریم‌خان و کمپانی‌های خارجی و سیاست دوگانه انگلیس در سرکوبی وی، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال چهارم، شماره اول، پیاپی 7 ، صص 131-119. نیبور، کارستن (1354). سفرنامة کارستن نیبور. ترجمة پرویز رجبی، تهران: توکا. وادالا، ر (1364). خلیج فارس در عصر استعمار. ترجمة شفیع جوادی، تهران: کتاب سحاب. هنوی، جونس (1377). زندگی نادرشاه. ترجمة اسماعیل دولتشاهی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. Gazetteer of Persia. Volume III, Part II, India, Calcutta: Superintendent Government Printing, 1918. Lorimer, J.G (1915). Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia. Volume I, Part I, Calcutta: Superintendent Government Printing. Persian Gulf pilot, Published for the Hydrographic department of the Admiralty by His Majesty’s Stationery Office, Eighth edition, London, 1932. https://tile.loc.gov/image-services/iiif/service:gdc:gdcwdl:wd:l_:17:58:1:wdl_17581:124/full/pct:100/0/default.jpg (کتابخانة کنگره) مصاحبه حاج عباس شاکری، ساکن روستای پشتو، بخش ریز، 30/12/1395. مشهدی احمد حیدری، ساکن روستای تشان، بخش ریز، 10/3/1396. سیدهاشم احمدی، ساکن روستای قلعه‌کهنه، بخش ریز، 29/12/1397.](آبه کاره، بارتلمی (1387). سفرنامة آبه کاره در ایران. ترجمة احمد بازماندگان خمیری، تهران: گلگشت. آقاجری، سید هاشم؛ رجایی، غلامعلی (1386). «نقش قبیلة آل مذکور در خلیج فارس در دورة زند» ، مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دورة دوم، شمارة 48، بهار 1386، صص 108-77. آل بن علی، راشد بن فاضل (2007م). مجموع‌الفضائل فی فن‌النسب و تاریخ‌القبائل. [بی‌جا]: الطبعه‌الثانیه. ارباب، معصومه (1381). گزارش کارملیت‌ها از ایران در دوران افشاریه و زندیه. تهران: نی. اسدپور، حمید (1387). تاریخ اقتصادی و سیاسی خلیج فارس در عصر افشاریه و زندیه. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی. امین، عبدالامیر (1370). منافع بریتانیا در خلیج فارس. ترجمة علی رجبی یزدی، تهران: امیرکبیر. اوتر، ژان (1363). سفرنامة ژان اوتر (عصر نادرشاه). ترجمة دکتر علی اقبالی، تهران: جاویدان. ایزدپناه، محمد (1397). بندر پرک در آینة تاریخ، تهران: ایلاف. اکونیا، خوائو تلیس (1393). حضور پرتغالی‌ها در خلیج فارس. در: لارنس جی. پاتر (ویراستار). تاریخ خلیج فارس از قدیم‌ترین دوران تا کنون. ترجمة محمد آقاجری، تهران: ققنوس، 309-349. بنی‌عباسیان بستکی، محمداعظم (1339). تاریخ جهانگیریه و بنی‌عباسیان بستک. به کوشش عباس انجم‌افروز، تهران: کیوان. بیدرمن، زولتان (1399). «ترسیم حیات خلوت یک امپراتوری: نقشه‌نگاری پرتغالی‌ها از نواحی ساحلی دریای پارسی در دوران صفویه». در: کشور پرتغال، خلیج فارس و ایران صفوی. ویرایش رودی مته و جورج فلورس، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 79-110. پری، جان (1368). کریم‌خان زند. ترجمة محمدعلی ساکی، چاپ دوم، تهران: نشر نو. خوری، ابراهیم و تدمری، احمد جلال (1420ق/ 1999م) سلطنه هرمز العربیه. المجلدالثانی، رأس‌الخیمه: کتاب‌الابحاث. رای، استفان گرمون (1378). چالش برای ثروت و قدرت در جنوب ایران. ترجمة حسن زنگنه، قم: همسایه. سدیدالسلطنة بندرعباسی، محمدعلی‌خان (1371). سرزمینهای شمالی پیرامون خلیج فارس و دریای عمان در صد سال پیش (مغاص‌اللئالی و مناراللیالی). تعلیقات احمد اقتداری، تهران: جهان معاصر. سدیدالسلطنة بندرعباسی، محمدعلی‌خان (1368). بندرعباس و خلیج فارس. تصحیح احمد اقتداری، تهران: دنیای کتاب. سعیدی‌نیا، حبیب‌الله؛ عبدالله‌پور، حسین (1400). «قائد حیدر گناوه‌ای و نقش او در تحولات سیاسی و اقتصادی کرانه‌های شمالی خلیج فارس در دورة زندیه»، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال نهم، شمارة اول، پیاپی 18، بهار و تابستان 1400، صص 128-114. سلوت، ب.ج (1993م). عرب الخلیج فی ضوء مصادر شرکه الهند الشرقیه الهولندیه. ترجمة: عایده خوری، الطبعه الاولی، ابوظبی: المجمع الثقافی. شاهین، مهدی؛ سپهوند، اسماعیل (1399). «تابعیت و هویت ایرانی قبیله بنی کعب در کرانه خلیج فارس در بین ایران و عثمانی»، مطالعات خلیج فارس، شماره 22، پاییز 1399، صص 36-21. عقیل، مصطفی (1391). رقابت بین‌المللی در خلیج فارس. ترجمة یاسر قزوینی حائری، تهران: امیرکبیر. غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369). گلشن مراد. به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: زرین. فریزر، جیمز بیلی (1380). «سفرنامة بوشهر». در: جنوب ایران به روایت سفرنامه‌نویسان. گردآوری و ترجمة حسن زنگنه، شیراز: انتشارات نوید، صص 63-104. فیدالگو، گرگوریو پریرا (1357). گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه سلطان حسین صفوی. ترجمة پروین حکمت، تهران: دانشگاه تهران. فلور، ویلم (1368). حکومت نادرشاه به روایت منابع هلندی. ترجمة ابوالقاسم سری، تهران: توس. فلور، ویلم (1389). تاریخ بوشهر از صفویه تا زندیه. دفتر دوم، ترجمة حسن زنگنه، بوشهر: حوزة هنری و انتشارات شروع. گابریل، آلفونس (1348). تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران. ترجمة فتحعلی خواجه نوری، تهران: ابن سینا. لاکهارت، لارنس (1364). انقراض سلسلة صفویه. ترجمة مصطفی‌قلی عماد، تهران: مروارید. لوریمر، ج.ج (1379). راهنمای خلیج فارس. ترجمة محمدحسن نبوی، شیراز: نوید. محمد صدیق، عبدالرزاق (1993م/ 1414ق). صهوه‌الفارس فی تاریخ عرب فارس. الشارقه: مطبعه المعارف. نامی اصفهانی، میرزا محمدصادق موسوی (1363). تاریخ گیتی‌گشا. چاپ دوم، تهران: اقبال. نصیری، محمدرضا؛ کنانی، فرحناز (1394). جدال میرمهنا با کریم‌خان و کمپانی‌های خارجی و سیاست دوگانه انگلیس در سرکوبی وی، پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران، سال چهارم، شماره اول، پیاپی 7 ، صص 131-119. نیبور، کارستن (1354). سفرنامة کارستن نیبور. ترجمة پرویز رجبی، تهران: توکا. وادالا، ر (1364). خلیج فارس در عصر استعمار. ترجمة شفیع جوادی، تهران: کتاب سحاب. هنوی، جونس (1377). زندگی نادرشاه. ترجمة اسماعیل دولتشاهی، چاپ سوم، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. Gazetteer of Persia. Volume III, Part II, India, Calcutta: Superintendent Government Printing, 1918. Lorimer, J.G (1915). Gazetteer of the Persian Gulf, Oman and Central Arabia. Volume I, Part I, Calcutta: Superintendent Government Printing. Persian Gulf pilot, Published for the Hydrographic department of the Admiralty by His Majesty’s Stationery Office, Eighth edition, London, 1932. https:/tile.loc.gov/image-services/iiif/service:gdc:gdcwdl:wd:l_:17:58:1:wdl_17581:124/full/pct:100/0/default.jpg (کتابخانة کنگره) مصاحبه حاج عباس شاکری، ساکن روستای پشتو، بخش ریز، 30/12/1395. مشهدی احمد حیدری، ساکن روستای تشان، بخش ریز، 10/3/1396. سیدهاشم احمدی، ساکن روستای قلعه‌کهنه، بخش ریز، 29/12/1397.){kind=link}