با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشکدۀ حقوق و علوم اجتماعی دانشگاه تبریز

2 دانشجوی رشته تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه تبریز

10.30473/lhst.2023.10181

چکیده

دولت عثمانی در عهد مراد سوم، به سال 986ق. / 1578م. با توجه به ضعف صفویان به ایران حمله کرد. نتیجۀ هجوم عثمانی‌‌‌‌ها بعد از 12 سال جنگ، جدایی بخش بزرگی از غرب کشور و ازجمله آذربایجان بود. طی معاهدۀ استانبول اول، تبریز و بخش بزرگی از آذربایجان به‌طور رسمی به دولت عثمانی ملحق شد. عثمانی‌‌‌‌ها با احداث یا تعمیر قلاع در گام اول، و تعیین «بیگلربیگی» و «قاضی» و «دفتردار» برای مناطق اشغال‌شده در گام دوم، کوشیدند این مناطق را برای همیشه ضمیمه قلمرو خود کنند. به قدرت رسیدن شاه عباس اول معادلات سیاسی بین دو دولت را به کلی تغییر داد؛ درنتیجه سیر وقایع به بازپس‌‌‌‌گیری مناطق از دست رفته از طریق انجام یک سلسله عملیات‌‌‌‌های نظامی منتهی شد.
تحولات تبریز و آذربایجان در طول مدت اشغال آن، تقریبا به‌طور کامل، برای ایرانیان نامعلوم است؛ چراکه نه تواریخ صفوی، و نه محققان ایرانی بعدی بدان اقبال نشان نداده‌‌‌‌اند. از این‌رو، رویکرد اصلی مقاله حاضر روشن نمودن شیوه سلوک عثمانی‌‌‌‌ها با مردم مناطق اشغالی و به‌طور متقابل، رفتار مردمان آن نواحی با کارگزاران عثمانی است. به بیان دیگر: بررسی مختصر اقدامات عثمانی‌‌‌‌ها در آذربایجان مسئلۀ اصلی این پژوهش است. این پژوهش با تکیه بر اسناد دولت عثمانی، به ویژه، «دفترهای مهمه» تهیه گردیده است. در تحقیق حاضر به شیوه توصیفی- تحلیلی با بهره‌‌‌‌گیری از منابع عثمانی- ایرانی، به تبیین مختصر این نقطۀ مبهم از تاریخ کشور پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

کتاب‌‌‌‌های فارسی و عثمانی
ابن عبداللّه، ابوبکر. تاریخ عثمان پاشا. چاپ اوّل، ترجمۀ نصراللّه صالحی. طهوری، تهران، 1387ش.
ادرنه لی، محمد بن محمد. نخبة ‌التواریخ و الاخبار. تقویم‌خانۀ عامره، استانبول، 1276ق.
اروج بیگ بیات. دون ژوئن ایرانی. ترجمه‌‌‌‌ی مسعود رجب‌‌‌‌نیا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1338ش.
افوشته‌‌‌‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله. نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار. به اهتمام احسان اشراقی، چاپ اول، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1350ش.
بدلیسی، شرف خان بن شمس‌الدین. شرف‌نامه؛ تاریخ مفصل کردستان. به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، چاپ اول، اساطیر، تهران، 1377ش.
پچوی، ابراهیم افندی. تاریخ پچوی. 2ج، مطبعه عامره، استانبول، 1283ق.
پورگشتال، یوزف هامر. تاریخ امپراتوری عثمانی. 5 ج، چاپ اوّل، ترجمه‌‌‌‌ی میرزا زکی علی آبادی، زرّین، تهران، 1367ش.
جعفریان، رسول. تاریخ قزلباشان صفوی در چند متن تاریخی ـ مذهبی عربی دورۀ عثمانی. چاپ اول، نشر مورخ، قم، 1397ش.
جنابدی، میرزا بیگ. روضة الصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1378ش..
حقی اوزون چارشی‌‌‌‌لی، اسماعیل. تاریخ عثمانی. 4ج، چاپ اوّل، ترجمه‌‌‌‌ی وهاب ولی، مؤسسه‌‌‌‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372ش.
سلانیکی، مصطفی افندی. تاریخ سلانیکی. مطبعۀ عامره، استانبول، 1281ق.
صولاق‌زاده، محمد همدمی چلبی. صولاق‌زاده تاریخی. مطبعه محمود بیگ، استانبول، 1298ق.
فرائضی‌زاده، محمدسعید افندی. تاریخ گلشن معارف. 2 ج، دارالطباعۀ عامره، استانبول، 1202 و 1252ق.
فریدون‌بیگ، نشانجی احمد. منشآت السلاطین. 2ج، چاپ اول، تقویم‌خانۀ عامره، استانبول، 1264 و 1265ق.
قره چلبی‌‌‌‌زاده، عبدالعزیز افندی. تاریخ روضة الابرار المبین بحقائق الأخبار. مطبعۀ بولاق، مصر، 1248 ق.
قمی، قاضی احمد. خلاصة التواریخ. تصحیح احسان اشراقی، دو جلدی، چاپ اول، دانشگاه تهران، تهران، 1359 ش.
کاتب چلبی، مصطفی (حاجی خلیفه). فذلکۀ تاریخ. 2ج، چاپ دوم، مطبعه جریده‌‌‌‌ی حوادث، استانبول، جلد اول 1286 و جلد دوم 1287ق.
مجدی، مجدالدین محمد الحسینی. زینت المجالس. به تصحیح احمد احمدی، چاپ دوم، کتابخانه ی سنائی، [تهران]، 1362 ش.
منجم یزدی، ملاجلال‌الدین محمد. تاریخ عباسی (روزنامه‌‌‌‌ی ملاجلال). تصحیح مقصودعلی صادقی. چاپ اول، نگارستان اندیشه، تهران، 1398ش.
منشی ترکمان، اسکندربیگ. تاریخ عالم آرای عباسی. به اهتمام ایرج افشار، 2 ج، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران، 1382ش.
نعیما، مصطفی حلبی افندی. روضة الحسین فی خلاصة أخبار الخافقین مشهور به تاریخ نعیما. 6ج، مطبعه عامره، استانبول، 1281 تا 1283ق.
واله اصفهانی، محمدیوسف. خلد برین؛ ایران در روزگار صفویان. به کوشش میرهاشم محدث، [چاپ اول]، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1372ش.
خلد برین [حدیقه‌‌‌‌ی پنجم از روضه‌‌‌‌ی هشتم]. نسخه‌‌‌‌ی خطی کتابخانه‌‌‌‌ی مجلس شورای اسلامی.
هدایت، رضاقلی‌‌‌‌خان. تاریخ روضة الصفای ناصری. جلد هشتم، انتشارات خیام، [تهران]، 1339ش.
 
کتاب‌‌‌‌های ترکی
Âlî, Gelibolulu Mustafa (2019). Künhü'l-Ahbâr. Yayina hazirlayan: Prof. Dr. Ali Çavuşoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Bekir Kütükoğlu (1993). Osmanli-Iran Siyasi Munasebetleri (1578-1612). Istanbul Fetih Cemiyeti, Istanbul.
کتاب‌‌‌‌های فارسی و عثمانی
ابن عبداللّه، ابوبکر. تاریخ عثمان پاشا. چاپ اوّل، ترجمۀ نصراللّه صالحی. طهوری، تهران، 1387ش.
ادرنه لی، محمد بن محمد. نخبة ‌التواریخ و الاخبار. تقویم‌خانۀ عامره، استانبول، 1276ق.
اروج بیگ بیات. دون ژوئن ایرانی. ترجمه‌‌‌‌ی مسعود رجب‌‌‌‌نیا، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1338ش.
افوشته‌‌‌‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله. نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار. به اهتمام احسان اشراقی، چاپ اول، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1350ش.
بدلیسی، شرف خان بن شمس‌الدین. شرف‌نامه؛ تاریخ مفصل کردستان. به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، چاپ اول، اساطیر، تهران، 1377ش.
پچوی، ابراهیم افندی. تاریخ پچوی. 2ج، مطبعه عامره، استانبول، 1283ق.
پورگشتال، یوزف هامر. تاریخ امپراتوری عثمانی. 5 ج، چاپ اوّل، ترجمه‌‌‌‌ی میرزا زکی علی آبادی، زرّین، تهران، 1367ش.
جعفریان، رسول. تاریخ قزلباشان صفوی در چند متن تاریخی ـ مذهبی عربی دورۀ عثمانی. چاپ اول، نشر مورخ، قم، 1397ش.
جنابدی، میرزا بیگ. روضة الصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، چاپ اول، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1378ش..
حقی اوزون چارشی‌‌‌‌لی، اسماعیل. تاریخ عثمانی. 4ج، چاپ اوّل، ترجمه‌‌‌‌ی وهاب ولی، مؤسسه‌‌‌‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، تهران، 1372ش.
سلانیکی، مصطفی افندی. تاریخ سلانیکی. مطبعۀ عامره، استانبول، 1281ق.
صولاق‌زاده، محمد همدمی چلبی. صولاق‌زاده تاریخی. مطبعه محمود بیگ، استانبول، 1298ق.
فرائضی‌زاده، محمدسعید افندی. تاریخ گلشن معارف. 2 ج، دارالطباعۀ عامره، استانبول، 1202 و 1252ق.
فریدون‌بیگ، نشانجی احمد. منشآت السلاطین. 2ج، چاپ اول، تقویم‌خانۀ عامره، استانبول، 1264 و 1265ق.
قره چلبی‌‌‌‌زاده، عبدالعزیز افندی. تاریخ روضة الابرار المبین بحقائق الأخبار. مطبعۀ بولاق، مصر، 1248 ق.
قمی، قاضی احمد. خلاصة التواریخ. تصحیح احسان اشراقی، دو جلدی، چاپ اول، دانشگاه تهران، تهران، 1359 ش.
کاتب چلبی، مصطفی (حاجی خلیفه). فذلکۀ تاریخ. 2ج، چاپ دوم، مطبعه جریده‌‌‌‌ی حوادث، استانبول، جلد اول 1286 و جلد دوم 1287ق.
مجدی، مجدالدین محمد الحسینی. زینت المجالس. به تصحیح احمد احمدی، چاپ دوم، کتابخانه ی سنائی، [تهران]، 1362 ش.
منجم یزدی، ملاجلال‌الدین محمد. تاریخ عباسی (روزنامه‌‌‌‌ی ملاجلال). تصحیح مقصودعلی صادقی. چاپ اول، نگارستان اندیشه، تهران، 1398ش.
منشی ترکمان، اسکندربیگ. تاریخ عالم آرای عباسی. به اهتمام ایرج افشار، 2 ج، چاپ سوم، امیرکبیر، تهران، 1382ش.
نعیما، مصطفی حلبی افندی. روضة الحسین فی خلاصة أخبار الخافقین مشهور به تاریخ نعیما. 6ج، مطبعه عامره، استانبول، 1281 تا 1283ق.
واله اصفهانی، محمدیوسف. خلد برین؛ ایران در روزگار صفویان. به کوشش میرهاشم محدث، [چاپ اول]، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، تهران، 1372ش.
خلد برین [حدیقه‌‌‌‌ی پنجم از روضه‌‌‌‌ی هشتم]. نسخه‌‌‌‌ی خطی کتابخانه‌‌‌‌ی مجلس شورای اسلامی.
هدایت، رضاقلی‌‌‌‌خان. تاریخ روضة الصفای ناصری. جلد هشتم، انتشارات خیام، [تهران]، 1339ش.
 
کتاب‌‌‌‌های ترکی
Âlî, Gelibolulu Mustafa (2019). Künhü'l-Ahbâr. Yayina hazirlayan: Prof. Dr. Ali Çavuşoğlu, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Bekir Kütükoğlu (1993). Osmanli-Iran Siyasi Munasebetleri (1578-1612). Istanbul Fetih Cemiyeti, Istanbul.