با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تبریز

چکیده

در پی انتخاب شیراز به مرکزیت سلسلة آل بویه این شهر برای مدت حدود پنجاه سال دوره‌ای از رشد و شکوفایی را شاهد بود، اما در پی بروز مشکل جانشینی و درگیری بر سر تصاحب تاج‌وتخت، پس از مرگ عضدالدوله، زمینة‌ آشفتگی و انحطاط شهر فراهم شد. به علت نبود قاعده و قانون مورد اتفاق جهت انتخاب جانشین، هرکدام از امیران در ابتدای حکومت خود با مدعی و یا مدعیانی روبه‌رو شدند. در نتیجه دوره‌ای طولانی از ناامنی و بی‌ثباتی در قلمرو آل بویه به‌ویژه در فارس و شیراز به وجود آمد و در پی نبردهای مداوم نه تنها امکان پرداختن به فعالیت‌های عمرانی میسر نشد بلکه از رهگذر این حملات علاوه بر غارت شهر، بسیاری از بناها و محلات آن تبه دست نیروهای متخاصم تخریب گردید. علاوه بر آن، شبکة شهری تأمین‌کننده نیازهای اولیه در اثر عدم رسیدگی و جنگ‌ها دچار آسیب شد، تجارت نیز از ناامنی متأثر شده با تغییر مسیرهای تجاری و کاهش عواید تجارت دچار رکود گردید و جریان زوال شهر را شتاب بیشتری داد. در نهایت بر اثر آسیب‌های واردشده در جریان حملات سلاجقه اهمیت سابق را از دست داد و برای مدت‌ها فرو مرد. در جستار حاضر تلاش بر آن است تا نقش ناامنی به‌عنوان متغیری مستقل بر فرایند رکود و افول شهر شیراز در دورة دوم حکومت آل بویه با روش توصیفی تحلیلی با رویکردی تاریخی و تکیه بر مطالعات کتابخانه‌ای تبیین شود.

کلیدواژه‌ها

آربری، ا.ج (1346). شیراز مهد شعر و عرفان. ترجمة منوچهر کاشف. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن اثیر (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. عباس خلیلی. ابوالقاسم حالت. تهران: علمی.
ابن بلخی (1374). فارسنامه. به کوشش منصور رستگار فسایی. شیراز: بنیاد فارسی‌شناسی.
ابن حوقل، ابوالقاسم محمّد (1345). صورة الارض. ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن زرکوب، ابوالعباس معین‌الدین شیرازی (1350). شیراز نامه. به کوشش اسماعیل واعظ جوادی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن فقیه، احمد بن محمّد بن اسحاق الهمذانی (1349). مختصر البلدان. ترجمة ح. مسعود. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن مسکویه رازی (1376). تجارب الامم. ترجمة علی‌نقی منزوی. تهران: توس.
اسلامی، الله قلی (1351). «تاریخچه شهر شیراز». هنر و مردم. ش 114. ص 64-67.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1366)، مسالک و ممالک. به اهتمام ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
افسر، کرامت اله (1353). تاریخ بافت قدیمی شیراز. تهران: انجمن آثار ملی.
الانطاکی، یحیی بن سعید (1990). تاریخ الانطاکی (المعروف بصله تاریخ اویتخا). به کوشش عمر عبدالسلام تدمری. طرابلس: جروس بروس.
الرس، اکارت (1370). «سرمایه‌داری بهره‌بری و گسترش شهری در شرق اسلامی». مجله علوم زمین. نشریه دانشکده علوم زمین دانشگاه شهید بهشتی. دورة جدید. ش 1. ص 115-172.
باستانی‌راد، حسن (1387). «واژه­شناسی تاریخی ده و روستا در ایران». تاریخ ایران. س 5/59. ص 65-88.
بلاذری، احمد بن یحیی (1337)، فتوح البلدان. ترجمة محمّد توکل، تهران: نشر نقره.
ثعالبی، ابی منصور عبدالملک بن محمّد (1376). ثمار القلوب فی المضاف و المنسوب. ترجمة رضا انزابی‌نژاد. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368). اشکال العالم. ترجمة علی بن عبدالسلام کاتب. با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری. تهران: به نشر.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی (1375). جغرافیای حافظ ابرو. تصحیح صادق سجادی. تهران: دفتر نشر میراث مکتوب و انتشارات بنیان.
حمدالله مستوفی قزوینی (1381). نزهة القلوب. به کوشش محمد دبیرسیاقی. قزوین: نشر حدیث امروز.
خیراندیش، عبدالرسول ـ خلیفه، مجتبی (1386). «تجارت دریایی ایران در دورة سلجوقی، سده‌های 5 و 6 هجری با تأکید بر نقش بندر تیز»، فصلنامه علمی ـ پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا. ش 65. ص 71-92.
الروذراوری، ابی‌شجاع محمّد بن حسین (1916). ذیل کتاب تجارب الامم. تصحیح ه.ف آمدروز. مصر: شرکة التمدنی الصناعیة.
سمسار، محمّدحسن (1337) جغرافیای تاریخی سیراف. تهران: انجمن آثار ملی.
سیف، احمد (1380). استبداد، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران. تهران: نشر رسانش.
طبرى، محمّد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده‏. تهران: اساطیر.
عثمان، عبدالستار محمّد (1376). مدینه اسلامی. ترجمة علی چراغی. تهران: امیرکبیر.
غضبان، د. علی حسن (2014م). البویهیون فی فارس ـ دراسه فی احوال السیه و الفکریه. بغداد: دار و مکتبه عدنان و دارالرافدین.
 فقیهی، علی‌اصغر (1366). آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه با نموداری از زندگی جامعه اسلامی در قرن‌های چهارم و پنجم. چاپ سوم. [بی‌جا]: [بی‌نا].
قزوینی، زکریا بن محمد بن محمود (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. ترجمة جهانگیر میرزا قاجار. تصحیح میر هاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
کاتوزیان، همایون (1390). ایران، جامعة کوتاه ‌مدت و 3 مقاله دیگر. عبدالله کوثری. چاپ سوم. تهران: نشر نی.
کاهن، کلود و م.کبیر (1384). بویهیان. ترجمة یعقوب آژند. تهران: مولی.
کبیر، مفیزالله (1362). ماهیگیران تاجدار. ترجمة مهدی افشار. تهران: زرین.
گردیزی، ابی‌سعید عبدالحی بن الضحاک بن محمود (1363). زین‌الاخبار (تاریخ گردیزی). تصحیح عبدالحی حبیبی. تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1389). التنبیه و الاشراف. ابوالقاسم پاینده. چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، ابوعبدالله محمّد بن احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. ترجمة علی‌نقی‌ منزوی. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ناصری طاهری، عبدالله (1379). فاطمیان مصر. قم: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
نظریان، اصغر (1372). «شبکه شهری و نظام سلسله مراتبی شهرهای ایران». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی زبان و ادبیات فارسی. ش 1. ص 102-127.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابوعبداللّه (1383). معجم البلدان. ترجمة علی‌نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن واضح ابی یعقوب (2536). البلدان. ترجمة محمّدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Lombard, Maurice (1975). The golden age of Islam. North- Holl and publishing company.