با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

استادیارگروه تاریخ، دانشگاه شهید بهشتی، تهران ـ ایران

چکیده

جنگ جهانی دوم، مانند جنگ اول، خیلی زود دامن ایران را نیز گرفت و علی‌رغم اعلام بی‌طرفی، موقعیت استراتژیک ایران برای کمک‌رسانی به شوروی برای غلبه بر آلمان زمینه‌ساز حضور نظامی سه قدرت بریتانیا، آمریکا و شوروی در خاک ایران و اشغال آن شد. حضور نظامی آمریکا در ایران نیز بیشتر از همین زاویه کمک به شوروی و تلاش برای تقویت کریدور تدارکاتی جبهه شوروی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. مسئله پژوهش حاضر آن است که آیا حضور آمریکا در ایران تنها در راستای کمک به شوروی بوده است یا آمریکا با خروج از سیاست دکترین مونرو به‌صورت عملی در صدد ایفای نقشی فراتر از آن و در صدد بازیگری در مناطق مهم و استراتژیک جهان بوده است. در نوشتار حاضر با کاربست روش تحقیق تاریخی و استفاده از اسناد آمریکا، در صدد هستیم تا به زمینه‌ها و دلایل حضور این کشور در ایران در طی جنگ جهانی دوم پاسخ دهیم. فرض ما بر این امر ابتنا دارد که آمریکا با شناخت کافی از اهمیت استراتژیک ‌خلیج‌فارس در طی جنگ و همچنین فردای پس از جنگ برای حضور طولانی مدت برنامه‌ریزی کرده و بر آن اساس برنامه‌های خود را پیش برده است. یافته‌های تحقیق نیز حاکی از آن است که آمریکا با توسل به روش‌های مختلف ضمن متمایل کردن سیاستمداران ایران در گرایش به غرب، با تأسیس پایگاه و اعمال سیاست‌هایی برای جهت‌دهی به افکار عمومی در ایران برنامه بلندمدتی برای حضور در ‌خلیج‌فارس در پیش گرفته بود.

کلیدواژه‌ها

  1. آبادیان، حسین (1390). «آمریکا و اهمیت نظامی ایران در جنگ‌ جهانی دوم»، فصلنامه تاریخ روابط خارجی. سال دوازدهم. شماره 47. ص 1-30.

    آوری، پیتر (1377). تاریخ معاصر ایران از تاسیس سلسله پهلوی تا کودتا. ترجمة مهدی رفیعی مهرآبادی. تهران: عطایی.

    اسکرین، سرکلارمونت (1363). جنگ‌ جهانی در ایران (خاطرات سرکلارمونت اسکراین). ترجمة غلامحسین صالحیار. [بی‌جا]. نشر سلسله.

    بولارد، سر ریدر (1364). شترها باید بروند. ترجمة حسین ابوترابیان. تهران: نشر نو.

    ترکمان، محمد (1370). اسناد نقش بی‌طرفی ایران در شهریور 1320، سیاست خارجی در آستانه اشغال. تهران: کویر.

    تقوی اصل، عطا (1382). ژئوپولیتک جدید. تهران: وزارت امور خارجه.

    جعفری ولدانی، اصغر؛ محسن پیرهادی (1395). «جایگزینی نفوذ آمریکا به جای انگلیس در ایران». فصلنامه پژوهش‌های روابط بین الملل. دروه اول. شماره 22. ص 59-99.

    چمنکار، محمدجعفر (1398). «تاثیرات اقتصادی جنگ جهانی دوم بر بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان (بر اساس آرشیو سازمان اسناد ملی ایران)». فصلنامه تاریخ نامه ایران بعد از اسلام. سال دهم. شماره 21. ص 33-59.

    حافظ‌نیا، محمدرضا (1380). «نقش ژئواستراتِژیک ایران در جنگ جهانی دوم». فصلنامه تاریخ روابط خارجی. سال دوم. شماره 9. ص 61-72.

    ذوقی، ایرج (1368). ایران و قدرت‌های بزرگ در جنگ جهانی دوم. تهران: پاژنگ.

    روزنامه اطلاعات. 14شهریورماه 1320. شمارة 4645.

    روزنامه اطلاعات. 16آبان 1321. شماره 5946.

    صورت مذاکرات مجلس شورای ملی. دوره سیزدهم. جلسه 50. 12  اردیبهشت 1321.

    کتاب سفید: تاریخچه ومتن قراردادهای مربوط به نفت ایران، شرکت ملی نفت ایران. تهران: شرکت ملی نفت ایران. 1344.

    گاردان، کنت آلفرد (1362). مأموریت ژنرال گاردان در ایران. ترجمة عباس اقبال اشتیانی. تهران: نگاه.

    میرفندرسکی، ابوطالب بن میرزابیگ موسوی (1388). تحقه العالم در اوصاف و اخبار شاه سلطان‌حسین. به کوشش رسول جعفریان. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

    وحیدی‌راد، میکائیل (1398).  «تاکتیک‌های آمریکا در قبال مسئله نفت و بحران آذربایجان در دوره قوام (1326-1324)». تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام. سال دهم. شماره 20. ص 117-147.

    Ashley, Jackson (2018). Persian Gulf command a history of the second world war, Yale University Press.

    BBC Monitoring Service Archive (2018), E89, Germany in Hindustan and Persian, 7 November 1944.

    1. S. Ridley, Letter to U.S. Ambassador to Tehran, Mr. Wallace Murray, 9 September 1945, RG 334, Box 2, File Name:‘‘General Administrative Files 1945’’, U.S. National Archives II, College Park, Maryland.

    F.R.U.S.  [818] Mr. Griscom to Mr. Hay, Railway construction monopoly in Persia held by Russia, Teheran, and January24, 1902.

    F.R.U.S.  1901/d364 Telegram, The Shah of Persia to President Roosevelt, Teheran, September 20, 1901.

    F.R.U.S.  891.105A/11, Memorandum by the Chief of the Division of Near Eastern Affairs (Murray) to the Assistant Secretary of State (Berle), [Washington,] January 10, 1942.

    F.R.U.S.  891.105A/11, the Iranian Minister (Schayesteh) to the Secretary of State, [Washington,] January 6, 1942.

    F.R.U.S.  891.24/201: Telegram, the Minister in Iran (Dreyfus) to the Secretary of State, Tehran, May 29, 1942.

    F.R.U.S.  891.51A/518: Telegram, the Minister in Iran (Dreyfus) to the Secretary of State, Tehran, March 13, 1942.

    F.R.U.S.  891.6363 Amiranian/5: Telegram, The Chargé in Iran (Merriam) to the Secretary of State, Teheran, January 4, 1937.

    F.R.U.S. 891.51A/523: Telegram, the Minister in Iran (Dreyfus) to the Secretary of State, Tehran, May 4, 1942.

    F.U.S.R. 691.0024/7–945,Memorandum by the Division of Middle Eastern Affairs to the Office of Near Eastern and African Affairs, [Washington,] July 9, 1945.

    F.U.S.R. 761.91/1–1145, Memorandum by the Acting Secretary of State to President Roosevelt, Washington, January 11, 1945.

    F.U.S.R.  761.91/1–1145, Memorandum by the Acting Secretary of State to President Roosevelt, Washington, January 11, 1945.

    F.U.S.R. 861.24/1742, the Charge in Iran (Ford) to the Secretary of State,No. 840, TEHRAN, February 14, 1944.

    -Gen. Patrick J. Hurley

    General Connolly

    F.R.U.S.891.20/133, President Roosevelt to the Lend-Lease Administrator (Stettinius), Washington, March 10, 1942.

    F.U.S.R.  711.91/98 Memorandum by Mr. John D. Jernegan of the Division of Near Eastern Affairs, [Washington,] January 23, 1943.

    F.U.S.R.  711.91/98, Memorandum by the Adviser on Political Relations (Murray), [Washington,] February 11, 1943.

    F.U.S.R. 124.91/104, Memorandum by the Secretary of State to President Roosevelt, WASHINGTON, December 22, 1943.

    F.U.S.R.811.248/7-1344: Telegram, the Charge m Iran (Ford (to the Secretary of State, TEHRAN, July 13, 1944.

    F.U.S.R.811.248/7-1344: Telegram, the Secretary of State to the Charge in Iran (Ford), WASHINGTON, July 18, 1944.

    F.U.S.R. 811.248/7-1844: Telegram, the Third Secretary of Legation in Iran (Calhoun) to the Secretary of State, TEHRAN, July 18, 1944.

    F.U.S.R. 811.248/7-3044: Telegram, the Charge m Iran (Ford) to the Secretary of State, TEHRAN, July 30, 1944.

    F.U.S.R. 891.248/9-3044: Telegram, the Ambassador in Iran (Morris) to the Secretary of State, TEHRAN, September 30, 1944.

    F.U.S.R. 891.6363/7-744: Telegram. the Secretary of State to the Charge in Iran (Ford), WASHINGTON, July 2. 1944.

    Shohei, Sato (1964). Britain's Decision to Withdraw from the Persian Gulf, 1964–68: A Pattern and a Puzzle, the Journal of Imperial and Commonwealth History.

    The Sydney Morning Herald, Wed 17 Mar 1858, p 2.

    1. H. Vail Motter (1952), United States Army in World War II – the Middle East Theater: The Persian Corridor and Aid to Russia, ed. Kent Roberts Greenfield (Washington, D.C.: Office of the Chief of Military History, Department of the Army, 1952).

    Wilson, Woodrow (2017). the Fourteen Points Speech. CreateSpace Independent Publishing Platform.