نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
دانشیار گروه تاریخ، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل ـ ایران
چکیده
با شکل‌گیری حکومت صفوی و آغاز جنگ‌های ایران و عثمانی در شمال‌غرب ایران، ناحیۀ ماکو به مرکزیت قلعۀ ماکو، به عنوان یکی از معابر ارتباطی ایران با شرق آناطولی در میانه و کانون این نبردها قرار گرفت و حاکمیت این قلعه بارها میان صفویان و عثمانی‌ها دست به دست شد. مسئله این است که قلعۀ ماکو چه موقعیتی در منازعات صفویان و عثمانی‌ها داشت؟ در پژوهش حاضر تلاش شده است تا با رویکردی تحلیلی، جایگاه قلعۀ ماکو در منازعات حکومت صفوی و عثمانی بررسی شود. مدعای نویسنده این است که قلعۀ ماکو به خاطر استحکام و قرار گرفتن در گذرگاه مرزی ایران به آناطولی از جایگاه مهمی در سیاست نظامی صفویان و عثمانی‌ها برخوردار بود و همین مسئله عامل منازعات این دو قدرت بر سر این قلعه بود. نتیجه‌ای که به دست آمد این بود که عثمانی‌ها و صفویان با استقرار ایلات وابسته به خود در قلعۀ ماکو در تلاش بودند تا قدرت خود را در خطوط مرزی تثبیت کنند. شاه عباس اول با قلع و قمع ایلات وابسته به حکومت عثمانی در شمال‌غرب ایران و تصرف قلعۀ ماکو و مسکن دادن ایل بیات در پادگان این قلعه برتری نظامی خود بر عثمانی‌ها را در این رقابت نشان داد. در دورۀ شاه صفی عثمانی‌ها قلعۀ ماکو را تصرف کردند و طبق معاهدۀ صلح زهاب این قلعه تخریب شد، اما صفویان با نقض معاهدۀ صلح این قلعه را تصرف کردند و با وقفه‌هایی اندک تا سقوط اصفهان آن را در دست خود نگه داشتند.
کلیدواژه‌ها
ابوبکر بن عبداله (1392). تاریخ عثمان پاشا: شرح یورش عثمانی به قفقاز و آذربایجان و تصرّف تبریز ( 998-993قمری). به کوشش یونس زیرک. ترجمه و توضیحات نصرالله صالحی. تهران: طهوری.
اسدی‌فر، سعید (۱۳۹۵). سرزمین کرمانجها: نگاهی به‌نژاد، تاریخ، جغرافیا و مساکن اولیه و آداب و رسوم قوم ایرانی کرد از ادوار گذشته تاکنون. تهران: سفیر اردهال.
اسکندربیگ ترکمان (1387). تاریخ عالم آرای عباسی. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.
اشتهاردی، محمد حسن. تذکره الدنابله. نسخۀ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. ثبت 8345.
افتخاری بیات، حسینقلی (1381). تاریخ ماکو. به کوشش حسین احمدی. تهران: شیرازه.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373)، نقاوۀ الآثار فی ذکرالاخیار. به اهتمام احسان اشراقی. تهران: علمی و فرهنگی.
اوزون چارشلی، اسماعیل حقی (1377). تاریخ عثمانی. ترجمۀ ایرج نوبخت. تهران: کیهان.
اینالجق، خلیل (1388). امپراتوری عثمانی (عصر متقدّم 1300تا1600). ترجمۀ کیومرث قرقلو. تهران: بصیرت.
بدلیسی، شرف الدین بن شمس الدین (1377). شرف‌نامه: تاریخ مفصل کردستان. به اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف. تهران: اساطیر.
بیانی، خانبابا (1347). «اسناد و نامه‌های تاریخی دورۀ صفوی». مجلۀ بررسی‌های تاریخی. شماره 15 و 16. ص29-1.
پچوی، ابراهیم (1866م). تاریخ پچوی. استانبول: مطبعۀ عامره.
تاریخ قزلباشان (1361). به کوشش میرهاشم محدث. تهران: بهنام.
ثریا، محمد (۱۳۱۱). سجل عثمانی. استانبول: مطبعۀ عامره.
جنابدی، میرزا بیگ حسن بن حسینی (1378). روضۀ الصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
چلبیزاده، اسماعیل عاصم افندی (1282). تاریخ راشد. استانبول: مطبعۀ عامره.
حسینی استرآبادی، سیدحسین بن مرتضی (1366). تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی. به کوشش احسان اشراقی. تهران: علمی.
حمدالله مستوفی (1362). نزهه القلوب. به سعی گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.
خواجگی اصفهانی، محمد معصوم (1368). خلاصۀ السیر. به کوشش ایرج افشار. تهران: علمی.
خیرالله افندی (1282). تاریخ دولت علیۀ عثمانیه. استانبول: مطبعۀ عامره.
درویش پاشا (1397). لایحۀ تحدید حدود ایران و عثمانی(1266-1268 هجری قمری. ترجمه از ترکی عثمانی میرزا جهانگیرخان ناظم الملک مرندی یکانلو. تصحیح نصرالله صالحی. تهران: طهوری.
دلاواله، پیترو (1384). سفرنامۀ پیترو دلا واله. ترجمۀ شعاع‌الدین شفا. تهران: علمی و فرهنگی.
رفیق، احمد (۱۳۱۸). عثمانلی قوماندانلری. استانبول: کتابخانه اسلام و عسکری.
روزنامۀ سفر سلطان مراد چهارم به ایروان و تبریز (1390). تصحیح و مقدمۀ یونس زیرک. ترجمۀ نصرالله صالحی. تهران: طهوری.
روملو، حسن (1384). احسن التواریخ. به کوشش عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
سعدالدین افندی، خواجه محمد(1862). تاج التواریخ. استانبول: مطبعۀ عامره.
سلانیکی، مصطفی (1970). تاریخ سلانیکی. فریبروک: بی‌نا.
سیوری، راجر (1382). ایران عصر صفوی. ترجمۀ کامبیز عزیزی. تهران: مرکز.
شاملو، ولی قلی بن داوود قلی (1374). قصص الخاقانی. به کوشش سید حسن سادات ناصری. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شاه طهماسب صفوی (1300). تذکرۀ شاه طهماسب. تهران: کاویانی.
صولاق زاده، محمد (1298). صولاق زاده تاریخی. استانبول: محمود بک مطبعه‌سی.
عالم آرای شاه اسماعیل (1388). به کوشش اصغر منتظر صاحب. تهران: علمی و فرهنگی.
عبدی بیگ شیرازی (1369). تکملۀ الاخبار. به کوشش عبدالحسین نوائی. تهران: نی.
عزیزالسلطان، غلامعلی‌خان (1376). روزنامۀ خاطرات عزیزالسلطان: ملیجک ثانی. به کوشش محسن میرزایی. تهران: زریاب.
غفاری قزوینی، قاضی احمد (1396). تاریخ جهان آرا. چاپ سید ابوالقاسم مرعشی. به اهتمام عبدالکریم جربزه‌دار. تهران: اساطیر.
فریدون بیگ (بی‌تا). مجموعه منشئات السلاطین فریدون بک. بی‌جا: بی‌نا.
فلور، ویلیم (1387). دیوان و قشون در عصر صفوی. ترجمۀ کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.
قبادالحسینی، خورشاه (1379). تاریخ ایلچی نظام شاه. به کوشش محمدرضا نصیری و کوئیچی هانه دا. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قزوینی، بوداق منشی (1378). جواهرالاخبار. به کوشش محسن بهرام نژاد. تهران: میراث مکتوب
قمی، قاضی احمد بن شرف الدین الحسین الحسینی (1383). خلاصۀ التواریخ. تصحیح احسان اشراقی. تهران: دانشگاه تهران.
کلاویخو، روی گونسالس (1384). سفرنامۀ کلاویخو، ترجمۀ مسعود رجب نیا. تهران: علمی و فرهنگی.
گیلاننتز، پطرس دی سرکیس (1371). سقوط اصفهان (گزارش‌های گیلاننتز دربارۀ حملۀ افغانان و سقوط اصفهان). ترجمۀ محمد مهیار. اصفهان: گل‌ها.
لطفی پاشا (1341). تواریخ آل عثمان. مصحح حافظ کتبی عالی. استانبول: مطبعۀ عامره.
لمبتون، آن کاترین (1362). مالک و زارع در ایران. ترجمۀ منوچهر امیری. تهران: علمی و فرهنگی.
محمد بن محمد (1276). نخبه التواریخ و الاخبار. استانبول: تقویم‌خانۀ عامره.
مرندی یکانلو، میزا محبعلی خان ناظم الملک (1395). مجموعه رسائل و لوایح تحدید حدود ایران و عثمانی1309-907هجری قمری. تصحیح و پژوهش نصرالله صالحی. تهران طهوری.
منجم باشی، احمد بن لطف الله (1393). تاریخ منجم باشی یا صحایف الاخبار فی وقایع الآثار. ترجمۀ نصرت الله ضیایی. تهران: مهر اندیش.
منجم یزدی، ملا جلال الدین (1366). تاریخ عباسی یا روزنامۀ ملاجلال. به کوشش سیف الله وحیدنیا. تهران: وحید.
موسوی ماکویی، میراسدالله (1376). تاریخ ماکو. تهران: بیستون.
میرزا سمیعا، محمد سمیع (1378). تذکرۀ الملوک. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: امیرکبیر.
مینورسکی، ولادیمیر (1378). سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکره الملوک. ترجمۀ مسعور رجب‌نیا. تهران: امیرکبیر.
نادرمیرزا (1393). تاریخ و جغرافی دارالسلطنۀ تبریز. به کوشش غلامرضا طباطبایی‌مجد. تبریز: آیدین و یانار.
نشانجی، محمدپاشا (1279). تاریخ نشانجی. استانبول: مطبعۀ عامره.
نصیری، محمد ابراهیم بن زین العابدین (1373). دستور شهریاران. به کوشش محمد نادر نصیری مقدم. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نعیما، مصطفی (1281). تاریخ نعیما. بی جا: بی نا.
نوایی، عبدالحسین (1353). شاه عباس: مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی همراه با یادداشت‌های تفصیلی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
واله قزوینی اصفهانی. محمد یوسف (1382). خلدبرین: ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (1071-1038). به کوشش محمدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وحیدقزوینی، محمد طاهر (1383). تاریخ جهان آرای عباسی. به کوشش سید سعید میر محمدصادق. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
Alcock, Thomas (1831). Traveles in Russia, Persia. Turkey and Greece in 1828-9. London: Clarke and Son.
Çelebi, Evliya (2012). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebı Seyahatnamesi. Hazirlayanlar Seyit Ali Kahramanve Yücel Dağli. Istanbül: YapiCredi Yayinlari.
Hewsen, Robert (2011). Avaryar. in Encyclopedia Iranica. Vol. 3. Fasc1. P. 32.
İrəvanəyalətininicmaldəftəri (1996), Araşdirma, Tərcümə, Qeyd VƏ lavələrin Müəllifləriç ZiyaBünyadov Hüsaməddin Məmmədow. Baki: Elm.
Kürtüluş, Riza (2003). MÂKÛ Islam Ansiklopedisi. 27c. 459-458s. Ankara.
Kütükoğlu, Bekır (1993). Osmanli-İran Siyasi Münasebetleri. Istanbul: Fetih Cemıteti.
Minorsky, Vladimir (1993). Maku in the: First Encyclopedia of Islam 1913-1936. V.5. Leiden: E.J. Brill.
34 Numralive H.986/1578 TarihliMühimme Defterı, (2001). YüksekLisans Tezi. Hazirlayan: Yunes Eren. Marmara Universitesi.
74 Numralı Mühımme Defteri (2015). Transkripsıyonu Değerlendırılmesı: Aydın Acar. Erzurum: Atatürk Universitesi.
83Numralı Mühımme Defteri (2001). Ankara. Başbakanlık Devlet Arşıvlerı.
Qarayev, Еlçin. (2010). İrəvanХanliği (1747-1828). Bakı: AvropaNəşriyyatı.
Simonian, Hovann. H (2007). The Hemshin: History, Society and Identity in the Highlands of Northeast Turkey. London and New York: Routledge.
Kiliç, Orhan(1997). XVI. Ve XVII. Yüzyıllarda Van. 1548-1648. Van: Belediye Başkanlığı
Kiliç, Orhan(2007). Ocaklık”Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul. pp317-318.
Kiliç, Orhan (2012). Teşkilat ve İşleyiş Bakımından Doğu Hududundaki Osmanlı Kaleleri ve Mevâcib Defterleri, OTAM (Osmanlı Teşkılat Tarihi). Sayı31. S87-128
Kiliç, Remzi (1994). Kanuni Sultan Süleyman Devri Osmanli-Iran Münasebetleri (1520-1566). DoktoraTezi. Erjiyes Universitesi.
Kirzioğlü, Fahrettin (1976). Osmanlilar’ın Kafkas-Elleri’nı Fethi (1451-1590). DoktoraTezi. Ankara: Sevinc Matbaasi.
Konük, YunusEmre (2005). Sültan IV. Mürad’ın BağdadSeferı Ve Kasr-ıŞırın Antlaşması ,Yüksek Lısans Tezı. Afyon Kocatepe Ünıversıtesı.
Küpeli, Özer (2011). Evlıya Çelebinin İlk İran Seyahati Güzerğahı ve Kalelere İlışkin Bilgiler. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI.2, S69-79.
Kürtüluş, Riza (2003). MÂKÛ Islam Ansiklopedisi. 27c. 459-458s. Ankara.
)