نوع مقاله : pajoheshi
نویسندگان
1 گروه تاریخ دانشگاه فردوسی مشهد
2 گروه آموزشی تاریخ، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد
3 عضو هیت علمی گروه تاریخ دانشگاه آزاد اسلامی بجنورد.
چکیده
نفوذ اقتصادی روسیه در ایران تا سال‌های پایانی دورة قاجار توسط تجارتخانه‌ها نمایان بود. روس‌ها با تأسیس تجارتخانه در بیشتر شهرهای ایران، به‌ویژه مشهد، به‌دنبال یافتنِ بازاری جهت فروش تولیدات کارخانجات روسیه بودند. مشهد به عنوان کرسی‌نشین ایالت خراسان در دورة قاجار از اهمیت به‌سزای اقتصادی و تجاری برخوردار بود؛ تا آنجا که می‌توان آن را به‌عنوان بارانداز بزرگی در شمال‌شرق ایران برای واردات و صادرات کالا به‌شمار آورد. با در نظر گرفتنِ ظرفیت ممتاز تجاری مشهد، برخی از تجار روسی و بعضآً دولت روسیه به تأسیس تجارتخانه و شرکت‌های تجاری در این شهر اقدام کردند. هدف از پژوهش حاضر پاسخ به دو پرسش اصلی است: 1. عوامل مؤثر بر تجارت مشهد و روسیه و مشکلات پیش‌روی این تجارت از سال 1307 تا 1344ق چه بودند؟ 2. کدام تجارتخانه‌های روسی در بازة زمانی مورد بحث به عرصة تجارت مشهد وارد شدند و به تجارت کدام کالاها پرداختند؟ با وجودِ کمبود منابع در این زمینه و ضرورت مطالعة جزئی‌نگر با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی، یافته‌ها حاکی از آن است که ساخت راه‌آهن ماوراء خزر، اعزام هیئت‌های تجاری روسی به مشهد و فعالیت کنسول‌های روسیه در مشهد برخی از عوامل مؤئر بر تجارت مشهد و روسیه بودند. همچنین با وجود مشکلاتی مانند ناامنی در مشهد، تحریم کالاهای روسی و محدودیت تجار روسی در تهیه مسکن و تجارتخانه در مشهد برخی از تجارتخانه‌های روسی؛ ازجمله کمپانی آیرال، تجارتخانه مکرویچ، تجارتخانه فرانک، کمپانی نوبل، تجارتخانه خلوپ‌کم، تجارتخانه استوکین، تجارتخانه وَنشتورک و تجارتخانه سنترسایوز با بررسی موقعیتِ بازار مشهد؛ خواربار، نفت، قند، شکر، منسوجات و گاهی کالاهای لوکس به مشهد وارد و مواد خام مورد نیاز خود مانند پشم، پوست، پنبه و گندم را خریداری می‌کردند.
کلیدواژه‌ها
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران: سند شماره 3-2/ 26333-240.
آقابکوف، ژرژ سرگی‌یویچ (1357) خاطرات آقابکوف، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: انتشارات پیام.
اسناد آرشیو وزارت امورخارجه: سند شماره 3/ 12، 11/ 10-26-1313ق؛ سند شماره 10/ 17-19-1318ق؛ سند شماره 221، 219/ 2-10-1318ق؛ سند شماره 38/ 1-9-1320ق؛ سند شماره 35- 2/ 10-11-1320ق؛ سند شماره 122/ 1-10-1322ق؛ سند شماره 187/ 05-10-1325ق؛ سند شماره 1/ 42، 28/ 2-23-1329ق؛ سند شماره 1/ 10-1-41-1329ق؛ سند شماره 4/ 3-23-1331ق؛ سند شماره 64، 51، 38/ 13-15-1339ق؛ سند شماره 63، 12/ 14-33-1339ق؛ سند شماره 22/ 197-1-1300ش؛ سند شماره 3/ 40-2-1302ش؛ سند شماره 62-60/ 47-38-1304ش.
اسناد حضور قومیت‌ها در مشهد (1388) گردآورنده علی نجف‌زاده، مشهد: مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی مشهد.
اسناد مکمل وزارت امور خارجه: سند شماره 540-98؛
سند شماره 345-72.
الیس، سی. اچ (1372) دخالت نظامی بریتانیا در شمال خراسان (1919-1918م.)، ترجمه کاوه بیات، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
اوضاع اقتصادی ایران در آغاز قرن بیستم (1376). گزارش هیئت بازرگانی هند بریتانیا اعزامی به جنوب شرقی ایران 1905-19045م/ 1284-1283ش. ترجمة معصومه جمشیدی، محمدتقی حروف‌چین، محمد عوادزاده و مهرنوش میراحسان. تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.
انتنر، مروین. ل (1369). روابط بازرگانی روس و ایران 1914-1838م. ترجمة احمد توکلی. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
ترابی فارسانی، سهیلا (1384) تجار، مشروطیت و دولت مدرن. تهران: نشر تاریخ ایران.
تبریزی، حاج حسینقلی (1330ق). رساله وقعة دلسوز طوس یا حرکات اسلامیت بربادکن حکومت روس. اسلامبول: مطبعة شمس.
جنبش کلنل محمدتقی‌خان پسیان بنابر گزارش‌های کنسولگری انگلیس در مشهد (1366). ترجمة غلامحسین میرزاصالح. تهران: نشر تاریخ ایران.
خانیکوف، نیکولای ولادیمیروویچ (1375). سفرنامه خانیکوف (گزارش سفر به بخش جنوبی آسیای مرکزی). ترجمة اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه. مشهد: آستان قدس رضوی.
روزنامه آزادی. 1304ش: سال 1، شمارة 4، 18.
روزنامه ایران. سال 5. شمارة 823، 834.
روزنامه اختر. 1307ق: سال 16. شمارة 19.
روزنامه اختر. 1311ق: سال 20. شمارة 13، 38.
روزنامه ایران. 1289ق: شمارة 79.
روزنامه بشارت. 1325ق: سال 1. شمارة 13.
روزنامه بهار. 1339ق: سال 5. شمارة 7.
روزنامه بهار. 1340ق: سال 5. شماره 9، 10.
روزنامه حبل‌المتین کلکته. 1323ق: سال 12. شمارة 25، 40.
روزنامه حبل‌المتین کلکته. 1324ق: سال 14. شمارة 3.
روزنامه حبل‌المتین کلکته. 1326ق: سال 16. شمارة 24.
روزنامه حبل‌المتین کلکته. 1328ق: سال 18. شمارة 31.
روزنامه خراسان. 1340ق: سال 2. شمارة 9، 12.
روزنامه خورشید. 1325ق: سال 1. شمارة 41، 65.
روزنامه رعد. 1334ق: سال 7. شمارة 78.
روزنامه صدای شرق. 1304ش: شمارة 12.
روزنامه طوس. 1327ق: سال 1. شمارة 7.
روزنامة فکر آزاد. 1340ق: سال 1. شمارة 3، 11.
روزنامة فکر آزاد. 1341ق: سال 1. شمارة 18، 25، 35، 26، 28، 30، 75، 78.
روزنامة فکر آزاد. 1343ق: سال 3. شمارة 16.
روزنامة نوبهار. 1329ق: سال 1. شمارة 22، 26.
شجاعی دیوکلائی، سیدحسن؛ پورقنبر، محمدحسن (1397). «عملکرد و پیامدهای فعالیت تجاری کمپانی‌های ونشتورگ و سنترسایوز شوروی در مناطق شمالی ایران (1300تا 1306ش)». پژوهش‌های علوم تاریخی. س 10. ش 2. پاییز و زمستان. ص 117-136.
عطاردی، عزیزالله (1381). فرهنگ خراسان. تهران: عطارد.
عیسوی، چارلز (1388). تاریخ اقتصادی ایران (عصر قاجار: 1332-1215ق). ترجمة یعقوب آژند. چاپ سوم. تهران: گستره.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا (1376). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
عین‌السلطنه، قهرمان‌میرزا (1379). روزنامه خاطرات عین‌السلطنه. به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار. تهران: اساطیر.
فروپاشی قاجار و برآمدنِ پهلوی. به‌کوشش غلامحسین میرزاصالح. تهران: نشر نگاهِ معاصر. 1387.
قادری، حاتم (1359). پژوهشی در روابط ایران و روسیه شوروی یا قرارداد 1921م. تهران: ایران‌چاپ.
کاظم‌زاده، فیروز (1371). روس و انگلیس در ایران 1914-1864؛ پژوهشی درباره امپریالیسم. ترجمة منوچهر امیری. تهران: انتشارات انقلاب اسلامی.
کالیستوف، د. پ و همکاران (1361). تاریخ روسیه شوروی. ترجمة ح. کامرانی. تهران: مؤسسه چاپ و نشر بیگوند.
کتاب آبی (1363). «گزارش‌های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران». به کوشش احمد بشیری. تهران: نشر نو.
کُرّاسه المعی (1312ق). نسخه خطی موجود در کتابخانه مجلس شورای اسلامی. شمارة ثبت 18221.
کُرزُن، جورج ناتانیل (1362). ایران و قضیه ایران. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: علمی فرهنگی.
گزارش ایران از یک سیاح روس (1363). ترجمة سیدعبدالله. به‌اهتمام محمدرضا نصیری. تهران: کتابخانه طهوری.
گروته، هوگو (1369). سفرنامه گروته. ترجمة مجید جلیلوند. تهران: نشر مرکز.
لافون. ف؛ رابینو، ه. ل. (1372). صنعت نوغان در ایران. ترجمة جعفر خمامی‌زاده. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
لندور، آرنولد هنری سویچ (1388). اوضاع سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی ایران در آستانه مشروطیت. ترجمة علی‌اکبر عبدالرشیدی، تهران: امیرکبیر.
لیتن، ویلهم (1367). ایران از نفوذ مسالمت‌آمیز تا تحت‌الحمایگی. ترجمة مریم میرحیدری. تهران: انتشارات معین.
مارتین، برافورد جی (1368). تاریخ روابط ایران و آلمان. ترجمة پیمان آزاد و علی امید. تهران: مؤسسه پیک ترجمه و نشر.
محمود، محمود (1361). تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن نوزدهم میلادی. تهران: اقبال.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی (1380). اسناد روابط ایران و روسیه از دورة ناصرالدین‌شاه تا سقوط قاجاریه. به کوشش فاطمه قاضیها. تهران: وزارت امور خارجه.
معتضد، خسرو (1366). امین‌الضرب، تاریخ تجارت و سرمایه‌گذاری. تهران: انتشارات جان‌زاده.
ناصر، حاجی‌داوود (1395). سفرنامه زائری از بمبئی به مشهد در 1305ش/ 1926م. ترجمة سیدحسن رئیس السادات. مشهد: به‌نشر.
وین، آنتونی (1383). ایران در بازی بزرگ. ترجمة عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی. تهران: نشر پیکان.
هیل، اف (1378). نامه‌هایی از قهستان. ترجمه و تعلیق محمدحسن گنجی. مشهد: آستان قدس رضوی.
Iran Political Diaries (1997). General editor R. M. Burrell, and Robert L. Jarman, 1901-1905. volume 2, Archive Editions Limited. London.
Gazetteer of Persia (1910) prepared by the general staff, head quarter, India: Simla, volume 1.
Sykes, Percy (1925) History Of Iran, Macmillan and Co, Iimited sit. Martin Street, London, Vol 2, Second Adition.
)