نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید بهشتی
چکیده
عراق عجم از جمله حوزه‌های جغرافیایی و تاریخی است که روزگارانی به عنوان یکی از ایالت‌های مرکزی، مهم و تأثیرگذار در تاریخ ایران به شمار می‌رفت و همواره مورد توجه حاکمان از جهت شناسایی حدود و مرزهای قلمرو فرمانروایی و نیز جغرافیانگاران از حیث تعیین جغرافیایی حدود مراکز علمی و برشمردن شهرهای پراهمّیت، قرار داشت. از سوی دیگر حاکمان این منطقه توانستند با تسلط بر شهرها، نقاط راهبردی و شبکه راه‌های ارتباطی، ضمن حفظ امنیت مرزهای عراق عجم، زمینه رشد اقتصادی و به‌ویژه اقتصاد بازرگانی آن را فراهم آورند و موجب رونق و اهمیت بیش از پیش این محدوده جغرافیایی شوند.
در پژوهش پیش رو، با روش زمینه‌شناسی تاریخی، با بهره‌گیری از رهیافت‌های جغرافیای تاریخی به معناکاوی و محدوده‌بندی عراق عجم، بر اساس منابع جغرافیایی و تاریخی در دوره‌های مختلف پرداخته می‌شود. در این پژوهش، ابتدا به واژه‌شناسی و مفهوم آن در متون ادبی و تاریخی پرداخته و به بررسی محدوده ایالت جبال و تغییر آن به عراق عجم در منابع جغرافیایی و به تغییر مرزهای آن در طول تاریخ و جدا شدن کردستان از آن، می‌شود.
کلیدواژه‌ها
آموزگار، حسین (1333). مقدمة تحفة الخواطر و زبدة النواظر تحفة العراقین. تهران: چاپخانه شرق.
ابن خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله (1889م). المسالک و الممالک. لیدن: چاپ دخویه.
ابن درید، محمد بن‌حسن(1988). جمهرة اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن رُسته، احمد بن عمر (1892م). العلاق النفیسه. لیدن: چاپ دخویه.
ابن فقیه، احمد بن محمد (1996ق). البلدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.
ابن فقیه، احمد بن محمد (1379). البلدان. ترجمة محمدرضا حکیمی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن ندیم (1997ق). الفهرست. تحقیق ابراهیم رمضان. بیروت: دارالمعرفه.
ابوالفداء، اسماعیل (2007م). تقویم البلدان. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ادریسی، محمد بن‌محمد (1409ق). نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: عالم الکتب.
اسدی اول، مرضیه؛ قنوات، عبدالرحیم؛ غفرانی، علی (پاییز و زمستان 1396).«حوادث و بلایای طبیعی در ایالت جبال از ظهور اسلام تا حمله مغول». تحقیقات تاریخ اجتماعی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س 7. ش 2. ص 1-23.
اصطخری، ابراهیم بن محمد (1927م). المسالک و الممالک. تحقیق ابوزید احمد بن سهل. بیروت: دارالصادر.
انوشه، حسن (1376). فرهنگ‌نامه ادبی فارسی. گزیده اصطلاحات. مضامین و موضوعات ادب فارسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
بروسوی، محمد بن‌علی (1427ق). اوضح المسالک فی معرفة البلدان والممالک. تصحیح مهدی عبدالرواضیه. بیروت: دارالمغرب الاسلامی.
بلاذری، احمد بن‌یحیی (1988ق). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
بولادیان، ارشاک (2009). الاکراد فی حقبة الخلافة الاسلامیه فی‌القرنین 11ـ10. ترجمة الکساندر کشیشان. بیروت: دارالفارابی و اربیل: دارالآراس للطباعة و النشر.
بیرونی، ابوریحان (1390). آثار الباقیه عن قرون الخالیه. تصحیح عزیزالله علی‌زاده. تهران: فردوس.
جهشیاری، ابی‌عبدالله محمد بن‌عبدوس (1988م). الوزراء و الکتاب. بیروت: چاپ حسن زین.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی (1375). جغرافیا. تهران: چاپ صادق سجادی.
حسینی حنبلی، عبدالرحمن بن‌ابراهیم (1430ق). قلائد الاجیاد. تصحیح ولید عبدالله منیس. کویت: مرکز البحوث و الدراسات الکویتیه.
حموی، یاقوت بن‌عبدالله (1995م). معجم البلدان. بیروت: دارالصادر.
خاقانی، بدلیل بن‌علی (1333). تحفه العراقین.به کوشش یحیی قریب. تهران: سپهر.
خزائلی، علی‌رضا (بی‌تا). جغرافیای تاریخی سرزمین های اسلامی. محققین علم
خلیلی، مهدی؛ رضوی، سیدابوالفضل (زمستان 1397).«تأثیر جایگاه جغرافیایی عراق عجم در تحول نظام آموزشی عهد ایلخانی». جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای). س 9. ش 1. ص 541-559.
خوارزمی، محمد بن‌موسی (بی‌تا). مفاتیح العلوم. تحقیق ابراهیم الابیاری. الطبعة الثانیه. بیروت: دارالکتب العربی.
دهخدا،علی اکبر(1375). لغت‌نامه.به کوشش محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران:انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، شیخ نجم‌الدین (1352 هجری). مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. تهران: مطبعه مجلس.
رحمتی، محمدرضا (تابستان 1391).«قم؛ مرکز عراق عجم در عهد شاهرخ تیموری». پژوهشنامه تاریخ اسلام. س 2. ش 6. ص 47-64.
زرار، توفیق صدیق (1393). کرد و کردستان در روزگار خلافت اسلامی. ترجمة محمد ابراهیمی محمدی. سنندج: انتشارات علمی کالج.
سودی، محمد(1358). شرح سودی بر حافظ. ترجمة عصمت ستارزاده. انزلی: بی‌نا؛ ج 3 (1362).
شیروانی، زین العابدین (1339). ریاض السیاحه. تصحیح احمد حامدی ربانی. تهران: سعدی.
صاحب، اسماعیل بن‌عباد(1414 هجری). المحیط فی اللغه. بیروت: عالم الکتب.
صفوری، عبدالرحمن بن‌عبدالسلام (1998م). نزهة المجالس و منتخب النفائس. تحقیق عبدالوارث محمدعلی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبری، محمد بن‌جریر (1967م). تاریخ الامم و الملوک. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالتراث.
عاملی، شیخ بهاءالدین (نسخه خطی). تحقیق قبلة عراق العجم و خراسان. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. به شماره بازیابی 9/1836 و شماره مدرک 23075ـ10.
عوفی، محمد بن‌محمد (1903). لباب الالباب. تصحیح ادوارد براون. لیدن: بریل.
فرخی، یزدان (1396). «پدیداری نام کردستان در عهد ایلخانان و پیوستگی آن با جغرافیای تاریخی ایران‌زمین». فصل‌نامه مطالعات ملی. سال هجدهم. شماره 1. ص 41-52.
قدامه بن‌جعفر (1981م). الخراج و صناعة الکتابه. الطبعة الاولی. بغداد: دارالرشید للنشر.
قزوینی، زکریا بن‌محمد (1998م). آثار البلاد و اخبار العباد. بیروت: دارالصادر.
قلقشندی، احمد بن‌علی (بی‌تا). صبح الاعشی فی صناعة الانشاء. بیروت: دارالکتب العلمیه.
لسترنج، گای (1377). ترجمة محمود عرفان. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تهران: علمی فرهنگی.
محمدی ملایری، محمد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: توس.
مستوفی، حمدالله (1381). نزهة القلوب. تصحیح محمد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
مقدسی، شمس‌الدین (بی‌تا). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. الطبعة الثانیه. بیروت: دارالصادر.
میرانصاری، علی (1367). مدخل تحفة العراقین در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. تصحیح یوسف الهادی. قاهره: دارالثقافة للنشر. 1423.
ناصرالدین شاه قاجار (1362). عراق عجم. چاپ دوم. تهران: تیراژه.
ناظم الاسلام کرمانی (1384). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: امیر کبیر.
نویری، احمد بن‌عبدالوهاب (1985م). نهایة الارب فی فنون الادب. قاهره: دارالکتب و والوثائق العلمیه.
یوسفی، عثمان (1391). تاریخ حیات اجتماعی ـ فرهنگی کردهای ایزدی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
یعقوبی. احمد بن‌اسحاق (1892م). کتاب البلدان. لیدن: چاپ دخویه.
Markwart, J. (1901). Eranshahr. berlin: weidmannsche buchhandlung.
s.v, Djibal, By: L. Lochhart. EI2(1960-2002), Leiden: E.J.Brill.
A. Houtum Schindler (1896). Eastern Persian Irak. London.
Guy Le Strange (1993). the Lands of the Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur. Frankfurt am Main: Institute for History of Arabic - Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University.
C. Edmund Bosworth. s.v, Jebal, Encyclopedia Iranica. Vol. XIV.
)