با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

دانشیار دانشگاه ارومیه

چکیده

بندر بوشهر در خلال جنگ جهانی دوم مانند سایر کرانه‌ها و پس‌کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان به اشغال متفقین درآمد‌. متفقین با هدف ارسال کمک به اتحاد شوروی بر تمامی زیرساخت‌های نظامی ـ اقتصادی این بندر استیلاء یافتند‌.‌ هدف از این پژوهش بررسی تأثیرات جنگ جهانی دوم بر بندر بوشهر‌،‌ در یک روند گاه‌شماری‌،‌ با تکیه بر مدارک آرشیوی عمدتاً غیرمنتشره و نشریات عمومی‌،‌ اقتصادی و محلی آن برهه زمانی است‌.‌ بررسی مجموعه داده‌ها نشان می‌دهد که به‌رغم ‌‌اهمّیت بوشهر‌،‌ نقش‌آفرینی اقتصادی آن نسبت به ادوار پیشین به‌خصوص اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی اول حرکت کاملا پسرفتی را نشان می‌دهد‌.‌ هرچه دوره انتهایی جنگ نزدیک‌تر می‌شود‌،‌ پیامدهای منفی آن بیشتر بر بندر بوشهر نمایان می‌گردد‌.‌ این اثرات سوء تا چندین سال پس از اتمام جنگ جهانی دوم نیز تمامی ساختار اقتصادی و اجتماعی بوشهر را درگیر نمود‌.‌ براین اساس بوشهر در چالش با حضور گسترده عناصر خارجی‌،‌ متحمل صدمات فراوان اجتماعی و اقتصادی شد‌.‌ در این نوشتار پژوهشگر سعی نموده است به این سؤال پاسخ دهد که چگونه پیامدهای جنگ جهانی دوم در یک فرایند زمانی بر تنزل موقعیت اقتصادی بندر بوشهر تأثیر گذاشته است؟
در پایان نتیجه گرفته می‌شود که جنگ دوم جهانی به صورت مستقیم بر تمام ابعاد تجارت داخلی و خارجی بندر بوشهر تأثیر منفی گذارده و نابسامانی‌های مالی و اجتماعی حاصل از آن‌،‌ موجب عدم تعادل در لایه‌های گوناگون اقتصادی و تضعیف شدید جایگاه آن در ایران و کرانه‌های خلیج فارس شده است‌.
بندر بوشهر در خلال جنگ جهانی دوم مانند سایر کرانه‌ها و پس‌کرانه‌های خلیج فارس و دریای عمان به اشغال متفقین درآمد‌. متفقین با هدف ارسال کمک به اتحاد شوروی بر تمامی زیرساخت‌های نظامی ـ اقتصادی این بندر استیلاء یافتند‌.‌ هدف از این پژوهش بررسی تأثیرات جنگ جهانی دوم بر بندر بوشهر‌،‌ در یک روند گاه‌شماری‌،‌ با تکیه بر مدارک آرشیوی عمدتاً غیرمنتشره و نشریات عمومی‌،‌ اقتصادی و محلی آن برهه زمانی است‌.‌ بررسی مجموعه داده‌ها نشان می‌دهد که به‌رغم ‌‌اهمّیت بوشهر‌،‌ نقش‌آفرینی اقتصادی آن نسبت به ادوار پیشین به‌خصوص اواخر قاجاریه و اوایل پهلوی اول حرکت کاملا پسرفتی را نشان می‌دهد‌.‌ هرچه دوره انتهایی جنگ نزدیک‌تر می‌شود‌،‌ پیامدهای منفی آن بیشتر بر بندر بوشهر نمایان می‌گردد‌.‌ این اثرات سوء تا چندین سال پس از اتمام جنگ جهانی دوم نیز تمامی ساختار اقتصادی و اجتماعی بوشهر را درگیر نمود‌.‌ براین اساس بوشهر در چالش با حضور گسترده عناصر خارجی‌،‌ متحمل صدمات فراوان اجتماعی و اقتصادی شد‌.‌ در این نوشتار پژوهشگر سعی نموده است به این سؤال پاسخ دهد که چگونه پیامدهای جنگ جهانی دوم در یک فرایند زمانی بر تنزل موقعیت اقتصادی بندر بوشهر تأثیر گذاشته است؟
در پایان نتیجه گرفته می‌شود که جنگ دوم جهانی به صورت مستقیم بر تمام ابعاد تجارت داخلی و خارجی بندر بوشهر تأثیر منفی گذارده و نابسامانی‌های مالی و اجتماعی حاصل از آن‌،‌ موجب عدم تعادل در لایه‌های گوناگون اقتصادی و تضعیف شدید جایگاه آن در ایران و کرانه‌های خلیج فارس شده است‌.

کلیدواژه‌ها

آذربایجان‌،‌ ش9‌،‌ 10 آذر 1320، ش40، 13 فروردین 1321.
آژیر‌، 3/3/1322‌،‌ 8/3/1322‌،‌ 11/5/1322.
اداره کل گمرک‌ (1324)‌، آمار بازرگانی کشور شاهنشاهی ایران با کشورهای خارجه در سال 1324‌،‌ تهران:چاپخانه مجلس‌.
ارژنگ‌،‌ س19‌،‌ ش29‌،‌ دوشنبه 12 دی1322.
استخر‌، س26‌،‌ ش 741‌،‌ دوشنبه 20 تیر 1323‌،‌ س26‌،‌ ش 741‌،‌ دوشنبه 20 تیر 1323‌،‌ س26‌،‌ ش 741‌،‌ دوشنبه 20 تیر 1323‌.‌ س28‌،‌ ش913‌،‌ 5شنبه 25 مرداد 1324.
اسناد اتاق بازرگانی بوشهر‌ (1393)‌،‌ به کوشش مجتبی پریدار‌، ج1‌، تهران: اتاق بازرگانی بوشهر و نشر آباد بوم‌.
اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم‌ (1389)‌،‌ ج3‌، به کوشش محمد حسن صالحی مرام‌،‌ تهران:خانه کتاب‌.
اسنادی از اشغال ایران در جنگ جهانی دوم‌ (1389)‌،‌ جلد2‌، به کوشش فرهاد زیویار‌،‌ تهران:خانه کتاب‌.
اسنادی از جنگ جهانی دوم‌ (1392)‌،‌ به کوشش علی اکبر علی اکبری بایگی‌،‌ تهران: مرکز پژوهش و اسناد دفتر رییس جمهوری و خانه کتاب‌.
اسنادی از روابط ایران و انگلیس‌ (1382)‌، به کوشش بهناز زرین کلک‌،‌ تهران:سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
اطاق تجارت‌،‌ نیمه اول شهریور 1315‌، نیمه اول مهر 1315‌،‌ فروردین 1316.
اطلاعات‌،‌ شماره‌های12/9/1315‌،‌ 7/10/1315‌،‌ 13/10/1321‌،‌ 11/1/ 1321‌،‌ 10/4/1321‌،‌ 6/1/1322‌،‌ 6/1/ 1322‌،‌ 2/8/1324‌،‌ 14/3/1322‌،‌ 17/1/1323‌،‌ 31/4/1319‌،‌ 14/7/1319‌،‌ 20/ 12/ 1320‌،‌ 16/4/1321‌،‌ 3/7/1320‌،‌ 9/8/1320‌،‌ 7/9/1318‌،‌ 2/9/1318‌،‌ 15/10/1315‌،‌ 6/1/1321‌،‌ 14/1/1321‌،‌ 22/4/1321‌،‌ 20/1/1321‌،‌ 30/1/1321‌،‌ 28/1/1321‌،‌ 7/1/1321‌،‌ 3/3/1321‌،‌ 2/2/1321‌،‌ 14/2/1321‌،‌ 3/3/1321‌،‌ 4/3/1321‌،‌ 8/3/1321‌،‌ 17/3/20‌، 1321/3/1321‌،‌ 3/4/1321‌،‌ 17/4/1321‌،‌ 27/7/1321‌،‌ 12/5/ 1321‌،‌ 20/5/1321‌،‌ 12/6/1321‌،‌ 11/6/1321‌،‌ 13/6/1321‌،‌ 16/7/1321‌،‌ 14/11/1321‌،‌ 17/11/1321‌،‌ 1/12/1321‌،‌ 25/12/1321‌،‌ 8/1/1322‌،‌ 4/2/1322‌،‌ 7/3/1322‌،‌ 13/4/1322‌،‌ 28/4/1322‌،‌ 16/4/1322‌،‌ 29/4/1322‌،‌ 19/5/1322‌،‌ 23/5/1322‌،‌ 24/7/1322‌،‌ 18/8/1322‌،‌ 13/9/1322‌،‌ 26/9/1322‌،‌ 8/10/1322‌،‌ 22/10/1322‌،‌ 6/1/1323‌،‌ 17/1/1323‌،‌ 30/2/1323‌،‌ 17/1/1323‌،‌ 30/2/1323‌،‌ 18/3/1323‌،‌ 23/3/1323‌،‌ 20/3/1323‌،‌ 4/9/1323‌،‌ 7/9/1323‌،‌ 16/6/1323‌،‌ 30/6/1323‌،‌ 6/7/1323‌،‌ 16/7/1323‌،‌ 20/7/1323‌،‌ 11/10/1323‌،‌ 13/10/1323‌،‌ 18/10/1323‌،‌ 6/10/1323‌،‌ 16/11/1323‌،‌ 19/11/1323‌،‌ 21/11/1323‌،‌ 30/11/1323‌،‌ 1/1/1324‌،‌ 14/12/1324‌،‌ 18/ 12/ 1324‌،‌ 6/2/1324‌،‌ 9/2/1324‌،‌ 13/2/1324‌،‌ 15/2/ 1324‌،‌ 18/ 2/1324‌،‌ 17/2/1324‌،‌ 19/2/1324‌،‌ 12/3/1324‌،‌ 15/3/1324‌،‌ 17/7/1324‌،‌ 17/3/1324‌،‌ 9/4/1324‌،‌ 20/4/1324‌،‌ 21/4/1324‌،‌ 10/6/1324‌،‌ 21/8/1324‌،‌ 14/9/1324‌،‌ 26/10/1324‌،‌ 27/12/1324‌،‌ 3/7/1325‌،‌ 13/ 7/ 1325.
افشار‌، امیر ارصلان‌ (2012)‌، خاطرات امیر ارصلان افشار‌، به کوشش علی میرفطروس‌، مونترال کانادا: نشر فرهنگ‌.
امید‌،‌ ش425‌، س 14‌، دوشنبه دوم خرداد 1322‌،‌ ش 416‌، س 14‌، دوشنبه 24 اسفند 1321‌، ش 420‌، س 14‌، دوشنبه 29 فروردین 1322‌،‌ ش 434‌، س14‌،‌ دوشنبه سوم مرداد 1322‌،‌ ش 419‌،‌ س 14‌، دوشنبه 22 فروردین 1322‌، س14‌،‌ ش 453‌، سه شنبه 5 اردیبهشت 1323‌، س 2‌، دوره جدید‌، ش 26‌،‌ ش مسلسل 465‌،‌ سه شنبه 20 تیر 1323‌،‌ س3‌،‌ دوره جدید‌، ش 55‌،‌ سه شنبه 17بهمن 1323‌،‌ س3‌،‌ دوره جدید‌،‌ ش80‌،‌ سه شنبه‌،‌ 23 مرداد 1324‌.
باباشمل‌،‌ س 1‌، ش21‌، 10 شهریور 1322.
بارل‌، آ‌. ام‌ (1392)‌، یاداشت‌های سیاسی ایران‌، ج 12‌، بخش 2‌،‌ 1321-1324‌، افشار امیری‌، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی‌.
بارییر‌، جولیان‌ (1363)‌. اقتصاد ایران‌، تهران: مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری سازمان صنایع ملی سازمان برنامه‌.
بولتن بانک ملی‌. ش56‌. س9‌.‌ بهمن و اسفند 1320‌.‌ ش 80‌ . بهمن و اسفند 1324.
پارس‌.‌ 11/2/1322.
پرچم‌. س1. ش9‌.‌ نیمه اول مرداد 1322.
چمنکار، محمد جعفر (1398). «تاثیرات جنگ جهانی دوم بر بنادر و جزایر خلیج فارس و دریای عمان (بر اساس آرشیو سازمان اسناد ملی ایران)». تاریخ نامه ایران بعد از اسلام. س10. ش21. زمستان. ص 33-59.
خان ملک یزدی‌، محمد‌ ‌(1324)‌، ارزش مساعی ایران در جنگ 1939- 1945‌، تهران:وزارت کشاورزی‌.
خلیج ایران‌، س13‌، ش1‌، شنبه‌‌یکم‌آذرماه‌1320‌، س13‌، ش5‌،‌ جمعه‌‌‌‌پنجم‌دی‌ماه‌1320‌‌، ش مسلسل 1786‌، س 20‌،‌ 16 اردیبهشت 1327‌،‌ س19‌،‌ مرداد 1326.
خواندنی‌ها‌،‌ دوره3‌، ش9‌،‌ جمعه 1 آبان 1321‌،‌ س4‌،‌ ش37‌،‌ ش پیاپی 83‌،‌ شنبه 16 اردیبهشت 1323‌،‌ س5‌،‌ ش34‌،‌ ش پیاپی 134‌،‌ شنبه 25 فروردین 1324.
خورشید ایران‌، 26 اسفند 1321.
دایره جغرافیایی ستاد ارتش‌ (1330)‌، فرهنگ جغرافیایی آبادی‌ها‌، ج 7‌، استان هفتم‌، تهران:انتشارات دایره جغرافیایی ستاد ارتش‌.
رزم‌آرا‌، علی‌،‌ (1323)‌،‌ جغرافیای نظامی ایران‌،‌ منطقه فارس‌،‌ تهران‌،‌ چاپخانه ارتش‌.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی‌،‌ (ساکما)شماره‌های اسناد: 122483/293‌،‌ 32627/293‌،‌ 293006903‌،‌ 5289/35000‌،‌ 5289/350‌،‌ 3554/293‌،‌ 1067/290‌،‌ 11749/240‌،‌ 1589/24000‌،‌ 000128/290‌،‌ 000749/260‌،‌ 1880/290‌،‌ 1950/290‌،‌ 3545/293‌،‌ 5508/290‌،‌ 6075/350‌،‌ 31714/240‌،‌ 34959/240‌،‌ 32470/293‌،‌ 15003/293/98‌،‌ 59/260‌،‌ 2731/310‌،‌ 240014391‌،‌ 240011518‌،‌ 758/290‌، 2462/35000‌،‌ 240013887‌،‌ 293001507‌،‌ 825/240000‌،‌ 480/260000‌،‌ 322/260000‌،‌ 000027/310‌،‌ 3550/293‌،‌ 4285/293‌،‌ 9243/350‌، 3247/293‌،‌ 53 /355‌،‌ 288/355‌،‌ 81/355 ‌،‌ 603/366‌،‌ 2476/350‌،‌ 2466/350‌،‌ 2466/350‌،‌ 124034/293‌،‌ 6366/350‌،‌ 32408/293
سالنامه دنیا‌،‌ ش1‌،‌ 1324‌،‌ ش 4‌،‌ 1327‌،‌ ش9‌،‌ 1332‌،‌ ش 21‌،‌ 1344‌،‌ ش 23‌،‌ 1346
سپنتا‌،‌ ش4‌،‌ 5شنبه 11 اسفند 1322‌،‌ ش9‌،‌ 5شنبه 31 فروردین1323‌،‌ ش10‌،‌ 5 شنبه‌،‌ 14 اردیبهشت 1323‌،‌ ش11‌،‌ 21 اردیبهشت 1323
ستاره‌،‌ س9‌، ش2158‌،‌ 19 شهریور 1324
سرنوشت‌،‌ س1‌،‌ ش3‌،‌ دوشنبه4مهر1322‌،‌ س1‌،‌ ش6‌،‌ دوشنبه 15 مهر 1322
شیر و خورشید سرخ ایران‌، دوره 2‌،‌ ش1‌،‌ خرداد1324
صفایی‌،‌ ابراهیم‌ (1371)‌، پنجاه خاطره از پنجاه سال‌،‌ تهران:جاویدان‌.
طرفی‌، عباس‌ (1383)‌، تاریخ جامع شرکت ملی پخش فراورده‌های نفتی ایران‌،‌ ج1‌،‌ تهران: ناشر مولف‌.
عصر اقتصاد‌، س2‌،‌ ش127‌، 23شهریور 1323‌، س2‌، ش111‌،‌ 21 اردیبهشت 1323‌،‌ س2‌، ش 112‌،‌ 28 اردیبهشت 1323‌،‌ س2‌،‌ ش 120‌،‌ 22 خرداد 1323‌،‌ س2‌، ش1‌، 27شهریور 1323‌،‌ س2‌، ش13‌، 27 مهر 1323‌،‌ سال 2‌،‌ ش 129‌،‌ 6 مهر 1323‌،‌ س2‌، ش12‌، 27شهریور 1323‌،‌ س16‌،‌ ش10‌،‌ مرداد 1324
عصر جدید‌، س2‌، ش 112‌،‌ 28 اردیبهشت 1323‌،‌ س2‌،‌ ش 120‌،‌ 22 خرداد 1323
فریاد‌، ش 21‌، 22/4/1322
کوشش‌،‌ س21‌، ش 5344‌،‌ 28خرداد 1323‌،‌ س21‌، ش5292‌،‌ 29 فروردین 1323‌،‌ س 21‌،‌ ش 5344‌،‌ 28 خرداد 1323‌،‌ س 21‌،‌ ش 5344‌،‌ 28 خرداد 1323‌،‌ س21‌،‌ ش 5304‌،‌ 12اردیبهشت 1323‌،‌ س21‌، ش 5350‌،‌ 4 تیر 1323‌،‌ س 21‌،‌ ش 5352‌،‌ 6 تیر 1323‌،‌ س21‌،‌ ش 5296‌،‌ 3 اردیبهشت 1323‌،‌ س21‌،‌ ش 5296‌،‌ 3 اردیبهشت 1323‌،‌ سال 21‌، ش5357‌،‌ 12تیر 1323‌،‌ سال 21‌، ش 5358‌،‌ 13تیر 1323‌،‌ سال 21‌،‌ ش 5359‌،‌ 14 تیر 1323
کیهان‌،‌ 3/12/1321‌،‌ 4/12/1321
گزیده اسناد جنگ جهانی دوم در ایران‌،‌ (1381)‌،‌ به اهتمام بهروز قطبی‌، تهران:اطلاعات‌.
مجد‌، محمدقلی‌،‌ (1396)‌، شهریور 1320‌، اسرارحمله متفقین به ایران‌، علی اکبر رنجبر کرمانی‌، تهران‌، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران‌.
مرد امروز‌،س3‌، ش2‌، اردیبهشت 1320‌، 17تیر1323‌،‌ 13 مهر 1325‌،‌ 30 اردیبهشت 1323‌،‌ 22 تیر 1324‌،‌ 23 اردیبهشت 1323‌،‌ سال اول‌،‌ ش3‌،‌ 12 شهریور 1321‌،‌ سال اول‌،‌ ش6‌،‌ 14 آبان 1321‌، ‌،‌ س اول‌،‌ ش1‌،‌ 29 مرداد 1321‌،‌ سال 2‌،‌ ش20‌،‌ 20 اردیبهشت 1323
مردم‌، س1‌، ش51‌، شنبه 29 فروردین 1321‌،‌ س1‌،‌ ش64‌،‌ یکشنبه27 اردیبهشت 1321‌،‌ س1‌،‌ ش111‌،‌ جمعه 19 تیر 1321
مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی‌، (1356)‌، درباره سوم شهریور و نقش ایران در جنگ جهانی دوم‌، تهران‌، انتشارات مرکز پژوهش و نشر فرهنگ سیاسی دوران پهلوی‌.
نامه اقتصاد و بازرگانی‌،‌ ش 9‌،‌ آذر1320
نامه رهبر‌،‌ س1‌، ش24‌،‌ جمعه 7 اسفند 1321
نوری زاده بوشهری‌،‌ اسماعیل‌ (بی تا)‌،‌ نظری به ایران و خلیج فارس‌، بی جا‌،‌ بی نا‌.