نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور
چکیده
خوزستان از آبادترین بخش‌های ایران زمین و پایتخت پادشاهی‌های نیرومندی در اعصار مختلف بوده است؛ لیکن در دورة قاجاریه از آبادانی باستانی آن اثری نمانده بود و این ناحیه مشکلات فراوانی داشت. پیشینة تمدّنی، حاصلخیزی زمین، آب و هوای مناسب و راه داشتن به سواحل دریای آزاد، ویژگی‌هایی است که نابسامانی اوضاع آن در آن دوره را تأمل برانگیز می‌نماید. نویسنده با هدف بازشناسی وضعیّت سیاسی ـ اجتماعی خوزستان در عصر ناصری، می‌کوشد با رویکرد «توصیفی ـ تحلیلی» و روش «کتابخانه‌ای» و «اسنادی» به این پرسش پاسخ دهد: نابسامانی وضعیّت خوزستان در دورة ناصرالدین‌شاه ناشی از چه عواملی بوده است؟
چنین فرض می‌شود که دو دسته عوامل تحوّلات سیاسی و اجتماعی خوزستان را شکل داده‌اند: نخست عوامل بومی مانند عملکرد قبیله‌ها و کُنش حاکمان محلی و دیگر دخالت استعمارگران اروپایی.
این بررسی نشان می‌دهد: عملکرد دولت قاجاریه و مداخلة بیگانگان مانع عمران این ناحیه گردید و چیرگی زندگی قبیله‌ای و رفتار نامناسب مأموران حکومتی، از مشکلات سیاسی و اجتماعی خوزستانِ در عصر ناصری بوده است.
کلیدواژه‌ها
اسناد هیئت‌های باستان‌شناسی در ایران 1245-1254ش. (1380). به کوشش مرضیه یزدانی. تهران: سازمان اسناد ملی ایران. پژوهشکده اسناد.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1389).روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه.چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (الف 1363).المآثروآثار؛ چهل سال تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین شاه. به کوشش ایرج افشار.با تعلیقات حسین محبوبی اردکانی. تهران: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (ب 1363).تاریخ منتظم ناصری. تصحیح محمداسماعیل رضوانی. تهران: دنیای کتاب.
افشار سیستانی، ایرج (1369).نگاهی به خوزستان؛ مجموعه‌ای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی منطقه.چاپ دوم. تهران: نشر بلور.
امام شوشتری، نورالدین (1331).تاریخ جغرافیایی خوزستان. به اهتمام محمدعلی شوشتری. تهران: امیرکبیر.
امین‌الدوله، میرزاعلی‌خان (1370).خاطرات سیاسی امین‌الدوله. به کوشش حافظ فرمانفرمائیان. زیر نظر ایرج افشار.چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
انصاری، مصطفی (1377).تاریخخوزستان1878-1925. ترجمة محمدجواهرکلام. تهران: نشر شادگان.
بابن، سی؛ فردریک هوسه (1364).سفرنامه جنوب ایران. ترجمة محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: دنیای کتاب.
چگنی، فرهاد (1378). «ایل سگوند، نام و تاریخ آن».کیهان فرهنگی. ش 161. ص 66-67.
خورموجی، محمدجعفر بن محمدعلی. (1345).حقایق الاخبار ناصری؛ تاریخ قاجار. تهران: زوار.
دُبد، کلمنت؛ آگوستوس، بارون (1371).سفرنامه لرستان و خوزستان. ترجمة محمدحسین آریا. تهران: علمی و فرهنگی.
دوراند، ای.آر (1346).سفرنامه دوراند م‍رب‍وط به سفر ه‍یئت س‍رت‍ی م‍ور دوراند وزی‍ر م‍خ‍ت‍ار انگلیس در ایران. ترجمة علی‌محمد ساکی. خرم‌آباد: کتابفروشی محمدی.
دیولافوا، ژان. بابتیست (الف 1369).ایران، کلده و شوشبا ۳۳۶ ک‍ل‍ی‍ش‍ه روی چ‍وب از روی ع‍ک‍س‌ه‍ای مؤلف و دو ن‍ق‍ش‍ه پ‍اری‍س ۱۸۸۷. ترجمة محمدعلی فره‌وشی (مترجم همایون). به کوشش بهرام فره‌وشی.چاپ چهارم. تهران: دانشگاه تهران.
دیولافوا، ژان. بابتیست (ب 1369).سفرنامه خاطرات کاوش‌های باستان‌شناسی شوش 1866-1884م. ترجمة ایرج فره‌وشی.چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
راولینسون، سر هنری (1362).سفرنامه سرهنری راولینسون؛ سفر از زهاب به خوزستان. ترجمة سکندر امان‌اللهی بهاروند. تهران: آگاه.
رحمانیان، داریوش؛ شهسواری، ثریا (پاییز 1391). «جایگاه عتبات عالیات در مناسبات ایران و عثمانی عصر قاجار؛ مطالعه موردی: زوار و حمل جنائز»، مجله مطالعات تاریخ فرهنگی (علمی ـ پژوهشی)، تهران: س چهارم.ش 13.ص 1-20.
رئیس‌طوسی، رضا (بهار 1376).استراتژی زمین‌های سوخته؛ عین‌الدوله، انگلیسی‌ها و عمران خوزستان.مجله تاریخ معاصر ایران.تهران: ش 1.ص 107-127.
سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما) (1297ق). «نقل اظهارات حشمت‌الدوله در مورد سرقت اموال تجار ایرانی در میان راه محمره، اهواز توسط اعراب و استرداد آنها از کارگزار عثمانی». شماره سند 3529/295.
سپهر، محمدتقی (1377).ناسخ التواریخ [جلد سوم: دوره قاجاریه]. به‌کوشش جمشیدکیانفر. تهران: اساطیر.
سیّاح، محمدعلی‌بن‌محمدرضا (1346).خاطرات حاج سیّاح یا دورة خوف و وحشت. تصحیح سیف‌الله گلکار.به کوشش حمید سیّاح.تهران: ابن‌سینا.
سیادت، موسی (1378).تاریخ خوزستان از سلسله افشاریه تا دوران معاصر. قم: ناشر مؤلف.
شیل، مری لئونورا (1362).خاطرات ل‍ی‍دی شیل: ه‍م‍س‍ر وزی‍ر م‍خ‍ت‍ار انگلیس در اوائ‍ل س‍ل‍طن‍ت ناصرالدین شاه.ترجمة حسن اب‍وت‍راب‍ی‍ان. تهران: نشر نو.
علم، محمدرضا؛ لجم‌اورک‌مرادی، علی (1395)، «زمینه‌های تاریخی نوزایی و توسعه خوزستان با تکیه بر صدور فرمان آزادی کشتیرانی در رودخانه کارون و کشف نفت».پژوهشنامة تاریخ. بجنورد: دانشگاه آزاد اسلامی.تابستان. ش 43. ص 61-80.
قائدان، اصغر؛ امامی، محمدتقی؛ دوغان، اسرا (1392)، «جایگاه حج در مناسبات اقتصادی ایران و عثمانی در عصر قاجار».فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام.تهران: س 5. ش 17. ص 117-142.
قائم‌مقامی، جهانگیر (1325). «عشایر ایران؛ عشایر خوزستان(طوایف میان آب)». تهران: مجله یادگار. ش 18.ص 22-28.
قیم، عبدالنبی (1393)، پانصد سال تاریخ خوزستان و نقد کتاب «تاریخ پانصد ساله خوزستانِ احمد کسروی»، چاپ دوم. تهران: اختران.
قیم، عبدالنبی (1380)، «ایران‌شناسی؛ نگاهی جامعه‌شناختی به زندگی و فرهنگ مردم عرب خوزستان»، تهران: فصلنامه مطالعات ایرانی، ش 7. ص 185-226.
کسروی، احمد (1373).تاریخ پانصد ساله خوزستان. تهران: نشر سهند.
کریمی‌پور، یدالله؛ کامران، حسن (1380). «نگاهی نو به طبقه‌بندی استراتژیک مرزها؛ با تأکید بر مرزهای ایران». تهران: مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. ش 160. ص 555-568.
گریشمن، رومن (1366).ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین.چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.
گزیده اسناد سیاسی ایران و عثمانی در دورة قاجاریه (1369).واحد نشر اسناد وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
گلچین، محمد (1377). «رساله عمران خوزستان؛ خوزستان در دوران مظفرالدین‌شاه قاجار». تهران: فصلنامه تاریخ معاصر ایران. ش 7. ص 181-190.
لاریمر، جان گوردون (1396).تاریخ خوزستان 1905 – 1604م. ترجمة محمد جواهرکلام. تهران: شادگان.
لایارد، سر اوستمن هنری (1371).س‍ی‍ری در ق‍ل‍م‍رو ب‍خ‍ت‍ی‍اری و عشایر بومی خوزستان/ گ‍زارش‍ات م‍ن‍ت‍ش‍ر ن‍ش‍ده‌ای از س‍راوس‍ت‍م‍ن هنری لایارد...[و دی‍گ‍ران]. ترجمه و حواشی مهراب امیری. تهران: فرهنگسرا.
لمتون، آن.ک.س (1377).مالک و زارع در ایران. ترجمة منوچهر امیری.چاپ چهارم. تهران: علمی و فرهنگی.
محیط طباطبایی، محمد (1366).تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران. تهران: بعثت.
محیط طباطبایی، محمد (1351). «خوزستان و عربستان»، تهران: مجله گوهر. ش 2. ص 11-19.
محیط طباطبایی، محمد (بهمن و اسفند 1343)، «خوزستان در پیشگاه تاریخ». تهران: مجله کانون وکلا. ش 94. ص 45-55.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (استادوخ). 1316ق. کارتن 14. سند شماره 109.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (استادوخ). 1291ق. کارتن 14. سند شماره 185.
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (استادوخ). 1316ق. کارتن 1. پرونده شماره 8..
مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (استادوخ). 1290ق. کارتن 11. سند شماره 8..
میرزا صالح، غلامحسین (به اهتمام)(1365)، اسناد رسمی روابط سیاسی ایران، انگلیس روس و عثمانی. تهران: نشر تاریخ ایران.
نجم‌الملک، میرزا عبدالغفار. (1341).سفرنامه خوزستان.به کوشش محمد دبیرسیاقی.تهران: علمی.
نجم‌الملک، میرزا عبدالغفار (1386).سفرنامه دوم نجم‌الملک به خوزستان؛ به انضمام کتابچه دستورالعمل ناصرالدین‌شاه در خصوص سفر اول به خوزستان.تصحیح، تحشیه و تعلیقات احمد کتابی.تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نوذرپور، علی (پاییز 1369). «بررسی سازمان قدرت جامعه عشایری عرب استان خوزستان». تهران: مجله رشدآموزش علوم اجتماعی.ش 5.ص 56-61.
هاردینگ، سر آرتور (1370)، خاطرات سیاسی سر آرتور هاردینگ. ترجمة جواد شیخ‌الاسلامی. تهران: مؤسسه انتشاراتی کیهان.
همدانی، علی‌کرم؛ نظامی، مژگان (1367)، «اهواز». دائرةالمعارفبزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
)