با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

2 دانشجوی دکترای تخصصی تاریخ انقلاب اسلامی، پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران.

10.30473/lhst.2023.67077.2812

چکیده

ضرورت انجام تحقیق و هدف: طرح اصلاحات ارضی در آغاز دهه‌ی ۱۳۴۰ ه.ش بخشی از پروژه‌ی نوسازی و تغییر ساختار اجتماعی ایران دوران پهلوی بود. این طرح، پیامدهای زیادی در عرصه‌های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به دنبال داشت. اصلاحات ارضی در اصفهان، اگرچه یک نظم سنتی و کهن را فروریخت؛ اما نتوانست نظام نوینی را جایگزین آن سازد و منجر به تنش‌های اجتماعی مابین ملاکین، زارعان و مجریان اصلاحات ارضی (دولت). شد. هدف از این پژوهش بررسی اسنادی تنش‌های اجتماعی حاصل از اصلاحات ارضی در استان اصفهان است.
روش: با روش اسنادی و تحقیق تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی و بر پایه اسناد و مدارک آرشیوی به بررسی این موضوع پرداخته شده است.
یافته‌ها و نتیجه‌گیری: اجرای طرح اصلاحات ارضی در اصفهان، نه‌تنها تعادل اجتماعی ایجاد نکرد، بلکه موجبات خرد شدن اراضی، عدم تقسیم عادلانه‌ی زمین و به‌تبع آن بیکاری، فقر و اختلافات عمیق میان ملاکین، زارعین و دولت پهلوی شد. این امر روستائیان را درگیر کرد و موجب برهم خوردن تعادل شهری و پدیده مهاجرت و حاشیه‌نشینی شد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

آبراهامیان، یرواند (۱۳۸۴) ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران:‌ نی. آل احمد، جلال (۱۳۸۶) غرب‌زدگی، تهران: مجید. آندولت، کریست (۱۳۴۱) «رفورم ارضی نشانه یک تحول از بالا»، اصفهان: روزنامه خبر روز اصفهان، شماره ۳۵۶. آندولت، کریست (۲۱ آبان ۱۳۴۱) «رفورم ارضی نشانه یک تحول از بالا»، اصفهان: روزنامه خبر روز اصفهان، سال پنجم، شماره ۳۵۷. ازغندی، علیرضا (۱۳۸۳) ناکارآمدی نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، تهران: قومس. ازکیا، مصطفی (۱۳۷۰) جامعه‌شناسی توسعه و توسعه‌نیافتگی روستائی ایران، تهران: ‌اطلاعات. مسعود جوادیان (۱۳۹۴) «اصلاحات ارضی از نگاهی دیگر؛ پای صحبت استاد محمدتقی امامی خوئی»، تهران: نشریه رشد آموزش تاریخ، شماره ۵۸. بازیار، هما تاج (۱۳۵۰) شاه و انقلاب سفید، تهران: وزارت فرهنگ و هنر. بشیریه، حسین (۱۳۸۵) دیباچه‌ای بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران، تهران: نگاه معاصر. پژنگ، منوچهر (۱۳۵۵) مونوگرافی اصفهان، اصفهان: نشاط. تجدد، حسین (۱۳۸۷) «پیامدهای مثبت و منفی اجرای قانون اصلاحات ارضی در ایران»، مجله مسکویه، شماره ۴، ۴۸-۵۹. تودارو، مایکل (۱۳۷۷) توسعة اقتصادی در جهان سوم، ترجمه غلامعلی فرجادی، تهران:‌ موسسه عالی پژوهش در برنامه‌ریزی و توسعه. حسامیان، فرخ و گیتی اعتماد (۱۳۸۳) شهرنشینی در ایران، تهران: آگاه. دنمن، د. آر (۱۳۵۵) چشم‌انداز پادشاه، ترجمه محمود مصاحب، تهران:‌ آیندگان. رزاقی، ابراهیم (۱۳۶۷) اقتصاد ایران، تهران: نی. رونالد، میک (۱۳۵۸) پژوهشی در نظریه ارزش کار. ترجمه محمدرضا سوداگر، تهران: پازند. بمانیان، ابراهیم (۱۹ فروردین ۱۳۴۳)، «درد و دل یک خرده‌مالک»، اصفهان: روزنامه اصفهان، شماره ۱۱۷۶. خطیبی، نصرت‌الله (مصاحبه‌شونده)، (۲۶ آذر ۱۳۵۳) «تحلیلی از اصلاحات ارضی ایران در مقیاس جهانی»، تهران: روزنامه اطلاعات. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۳۷ ش، شکایت از نحوه تقسیم آب زاینده‌رود، شناسه سند: ۰۶۴۹۳۷/۳۱۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۰ ش، تقاضای دو تن از مالکین عمده اصفهان مبنی بر تقسیم املاکشان، شناسه سند: ۰۰۲۲/۰۰۳۷۰۹/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۰ ش، تقاضای دو تن از مالکین عمده اصفهان مبنی بر تقسیم املاکشان، شناسه سند: ۰۰۳۷۰۹/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۳ ش، شکوائیه حفر چاه عمیق در حریم قنات رکن‌آباد، شناسه سند: ۰۰۱۶/۰۱۲۶۱۸/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۳ ش، بهره مالکانه در روستای ابهرجی اصفهان، شناسه سند: ۰۰۱۶/۰۱۹۲۸۲/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۴ ش، صورت وضعیت روستاهای خریداری و تقسیم‌شده به موجب قانون اصلاحات ارضی در استان اصفهان، شناسه سند: ۰۰۱۰/۰۲۷۰۵۴/۳۲۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۴ ش، صورت وضعیت روستاهای خریداری و تقسیم‌شده به موجب قانون اصلاحات ارضی در استان اصفهان، شناسه سند: ۰۰۰۹/۰۲۷۰۵۴/۳۲۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۵ ش، شکایت یک زارع از مأموران اصلاحات ارضی لنجان و اصفهان، شناسه سند: ۹۶۱۵۱/۲۹۸. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۵ ش، شکوائیه حفر چاه عمیق در حریم قنات رکن‌آباد، شناسه سند: ۰۰۱۲/۰۱۲۶۱۸/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۵ ش، شکایت کشاورزان روستای رفن میانکوه بروجن، شناسه سند: ۲۶۱۸۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۵ ش، عریضه‌های مالکان و زارعان روستاهای لنجان، شناسه سند: ۰۰۹۳/۰۱۲۸۴۹/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۵ ش، عریضه سید موسی موسوی در خصوص تقسیم محصول کشاورزی، شناسه سند: ۰۰۰۲/۰۲۷۷۵۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۶ ش، اختلاف مالک و زارع در روستای فلارد اصفهان، شناسه سند: ۰۳۳۹۸۶/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۷ ش، گزارش مدیرکل اصلاحات ارضی و تعاون روستایی استان اصفهان در خصوص تجاوز به اراضی خالصه، شناسه سند: ۰۳۶۱۱۷/۳۲۰ سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۷ ش، شکایت خرده‌مالکان شهرها مختلف مبنی بر فروش اراضی آن‌ها، شناسه سند: ۰۰۰۳/۲۸۱۳۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۷ ش، شکایت خرده‌مالکان شهرها مختلف مبنی بر فروش اراضی آن‌ها، شناسه سند: ۰۰۰۷/۲۸۱۳۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۷ ش، شکایت خرده‌مالکان شهرها مختلف مبنی بر فروش اراضی آن‌ها، شناسه سند: ۰۰۱۱/۲۸۱۳۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۴۷ ش، شکایت خرده‌مالکان شهرها مختلف مبنی بر فروش اراضی آن‌ها، شناسه سند: ۰۰۲۱/۲۸۱۳۵/۲۳۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، ۱۳۵۳ ش، آمار خرده‌مالکان و زارعان مشمول قانون تقسیم و فروش املاک، شناسه سند: ۰۳۵۰۲۴/۳۲۰. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما اصفهان)، ۱۳۴۱ ش، گزارش تحریک اهالی روستای حسن‌آباد جرقویه، علیه اجرای قانون اصلاحات ارضی به ژاندارمری اصفهان، شناسه سند: ۷۷۲/۲۹۳/۹۷. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما اصفهان)، ۴-۱۳۴۳ ش، ارسال گزارشات اختلافات ملکی و اصلاحات ارضی به ساواک، شناسه سند: ۱۶۹۰/۳۲۰/۹۷. سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما اصفهان)، ۱۳۴۵ ش، رسیدگی به تصرفات غیر عدوانی در اراضی خالصة دولت، شناسه سند: ۷۳۸/۲۹۳/۹۷. سری تحقیقات روستائی سازمان چریک‌های فدایی خلق (۱۳۵۲) درباره اصلاحات ارضی و نتایج مستقیم آن، ج ۱، تهران:‌ چریک‌های فدائی خلق. شاهوردی، شهرام (۱۳۷۵) «زمینه‌های سیاسی-اجتماعی اصلاحات ارضی در ایران»، مجله پانزده خرداد، دوره اول. سال ۲۲، ۳۳-۴۶. صفی نژاد، جواد (۱۳۵۳) بنه، تهران: توس. عبادی، محمدعلی (۱۳۴۰)، اصلاحات ارضی در ایران، تهران:‌ پدرام. عجمی، اسماعیل (۱۳۴۸) شش‌دانگی پژوهشی در زمینه جامعه‌شناسی روستایی، تهران:‌ توس. فوران، جان (۱۳۸۹) مقاومت شکننده، ‌ترجمه احمد تدین، تهران:‌ موسسه خدمات فرهنگی رسا. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، ۵۲-۱۳۴۸ ش، خرده‌مالکین اطراف اصفهان در شکایت از سازمان اصلاحات ارضی مبنی بر دخالت‌های بی‌مورد و مصادره اراضی داخل شهر، شناسه سند:‌ ۱۵/۰/۴۷/۲۳ کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام)، ۱۳۵۲ ش، عزت محبان فرزند پادی ساکن بیدآباد اصفهان در شکایت از عملیات غیرقانونی اداره اصلاحات ارضی اصفهان، شناسه سند:‌ ۷/۰/۴۷/۲۳. کدی، نیکی آر (۱۳۶۹) ریشه‌های انقلاب ایران، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران: قلم. لمبتون، آن کاترین (۱۳۹۴) اصلاحات ارضی در ایران ۱۳۴۰-۱۳۴۵، ترجمه مهدی اسحاقیان، تهران: ‌امیرکبیر. لهسایی‌زاده، عبدالعلی (۱۳۶۹) تحولات اجتماعی در روستاهای ایران، شیراز: نوید. انصاری، هرمز (۱۳۷۹) مقدمه‌ای بر جامعه شناسی اصفهان، ترجمه احمد جواهری، تهران: نقش جهان. مرشدی زاد، علی (۱۳۸۶) حزب توده، تحولات سیاسی-اجتماعی ایران ۱۳۲۰-۱۳۵۷، به اهتمام مجتبی مقصودی، تهران:‌ روزنه. مجد، محمدقلی (۱۳۸۴) «خرده‌مالکان و اصلاحات ارضی در ایران»، ترجمۀ علیرضا کریمی، مجله تاریخ معاصر ایران، شماره ۳۳، ۵-۵۴. مومنی، باقر (۱۳۵۹) مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران. تهران: پیوند. نشاط، محمود (۱۳۶۸) شمار و مقدار در زبان فارسی. تهران: سپهر. وزارت جهاد سازندگی (۱۳۶۳) «روستا، منطقه مغضوب»، نشریه جهاد سازندگی، سال چهارم، شماره ۷۰، ۲۲-۵۷. هالیدی، فرد (۱۳۵۸) ایران: دیکتاتوری و توسعه، ترجمه محسن یلفانی و علی طلوع، تهران: علم. هوگلاند، اریک ج (۱۳۹۸) زمین و انقلاب در ایران ۱۳۴۰-۱۳۶۰، چ ۱، ترجمه فیروزه مهاجر، تهران:‌ شیرازه.
References Abrahamian, Ervand (1384). Iran between two revolutions, translate by Ahmed Golmohammadi and Mohammad Ebrahim Fatahi. Tehran: Ney (in Persian). Ajami, Ismail (1348). Six researches in the field of rural sociology, Tehran: Toos (in Persian). Al Ahmad, Jalal (1386). Westernization, Tehran: Majid (in Persian). Andolt, Christ (12 November 1962). Agrarian reform is a sign of a transformation from above. Khabar Roz Isfahan newspaper. fifth year, Number 356 (in Persian). Andolt, Christ (12 November 1962). Agrarian reform is a sign of a transformation from above. Khabar Roz Isfahan newspaper. fifth year Number 357 (in Persian). Ansari, Hormuz (1379). Introduction to Sociology of Isfahan, Tehran: Naqsh Jahan (in Persian). Azghandi, Alireza (1383). The ineffectiveness of Iran's political elites between the two revolutions, Tehran: Qomes (in Persian). Bashiriyah, Hossein (1385)., an introduction to Iran's political sociology, Tehran: contemporary view (in Persian). Baziar, Hema Taj (1350)., Shah and the White Revolution, Tehran: Ministry of Culture and Arts (in Persian). Denman, D. R (1355). The vision of the king, translate by Mahmoud Musaheb. Tehran: Futures (in Persian). Ebadi, Muhammad Ali (1340)., land reforms in Iran, Tehran: Pedram (in Persian). Emami Khoei, Mohammad Taghi (Spring 2014). Journal of The growth of history education, No. 58 (in Persian). Ezkia, Mustafa, (2017)., Sociology of development and underdevelopment of rural Iran, Tehran:Etelaat (in Persian). Foran, John, (1389). Fragile resistance, translate by Ahmed Tedin. Tehran: Rasa Cultural Services Institute (in Persian). Hesamian, Farrokh and Giti Etamad (1383). Urbanization in Iran. Tehran: Agah (in Persian). Hoagland, Eric J (2018). Land and revolution in Iran 1360-1340. Ch 1, translate by Firoze Mohajer.Tehran: Shiraz (in Persian). Holliday, Fred (1358). Iran: Dictatorship and Development, translate by Mohsen Yelfani and Ali Tolo. Tehran, Alam (in Persian). Isfahan National Library and Documents Organization (SAKMA Isfahan).: 97-320-1690; 97-293-000738; 97-293-772 (in Persian). Isfahan newspaper. Number 1176. 8 April 1964 (in Persian). Katouzian, Mohammad Ali Homayoun (1389). Political economy of Iran. Translator by Mohammedreza Nafisi and Kambyz Azizi. Tehran: Center publication (in Persian). Keddie, Nikki R (1369). The roots of the Iranian revolution, translate by Abd al-Rahim Tashet. Tehran: Qalam (in Persian). Khatibi, Nusratullah (interviewee). Analysis of Iran's Land Reforms on a Global Scale, Information Newspaper, No. 26 December 1353(in Persian). Lahsayizadeh, Abdul Ali (1369)., Social developments in the villages of Iran, Shiraz: Navid (in Persian). Lambton, Ann Catherine (1394)., land reforms in Iran 1340-1345, translate by Mehdi Ishaqian. Tehran: Amir Kabir (in Persian). Library, Museum and Document Center of the Islamic Council (Kamam).: 23-0-47-15; 7-0-47-23 (in Persian). Mahdavi, Ibrahim (December 1958). Ten-year agricultural plan, Yaghma magazine. Number 126. pp. 433-444 (in Persian). Majd, Mohammad Qoli (Spring 2004). Smallholders and Land Reforms in Iran. Iranian Contemporary History Magazine, translate by Alireza Karimi, No. 33. pp. 54-5 (in Persian). Ministry of Construction Jihad (December 1363). Village the Anger Area. Jihad Sazandegh magazine. forth year. Number 70. pp. 57-22 (in Persian). Momeni, Baqer (1359). Agrarian problem and class war in Iran, Tehran: Peyvand (in Persian). Morshidizad, Ali (1386). Tudeh party, political-social developments of Iran 1320-1357, Tehran: Rozeneh (in Persian). National Library and Documentation Organization of Iran (SAKMA).: (in Persian). 320-36117-0011; 298-96151-0003; 320-027054-0001; 230-003709-0024; 230-012618-0012; 0016-012618-230; 230-26185-0011; 320-027054-0009; 230-012849-0093; 320-035024-0005; 230-027755-0002; 230-019282-0016; 310-064937-0016; 230-033986-0006; 230-28135-28003; 230-28135-0011; 230-28135-0021 Neshat, Mahmoud (1368). Number and quantity in Persian language, Tehran: Sepehr (in Persian). Pazhang, Manouchehr (1355). Isfahan monograph, Isfahan: Neshat (in Persian). Razaghi, Ibrahim (1367). Iran Economy, Tehran: Ney (in Persian). Ronald, Mick (1358). A research on the theory of work value, translate by Mohammed Reza Sodagar. Tehran: Pazand (in Persian). Safinezhad, Javad (1353). Boneh, Tehran: Toos (in Persian). -Shahvardi, Shahram (1996). Social-Political Fields of Land Reforms in Iran. Pandeh Khordad magazine. first round. No. 22, pp. 33-46 (in Persian). Tajaddod, Hossein (2008). Positive and negative consequences of the implementation of the Land Reforms Law in Iran, Moskoye Magazine, No. 4, pp. 48-59 (in Persian). The series of rural researches of the People's Faithful Guerrillas Organization (1352). About land reform and its direct results, vol. 1. Tehran: the People's Faithful Guerrillas Organization (in Persian). Todaro, Michael (1377). Economic development in the third world, translate by Gholamali Farjadi. Tehran: Higher Institute of Research in Planning and Development (in Persian).