نوع مقاله : pajoheshi
نویسنده
استادیار گروه تاریخ و تمدن ملل اسلامی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان
چکیده
بر خلاف دیدگاه رایج، که ایالت آذربایجان را فاقد تاریخ‌نگاری محلی در قرون اولیه می‌داند و شروع آن را به ادوار متأخرتر نسبت می‌دهد، آغاز تاریخ‌نگاری محلی آذربایجان هم‌زمان با سایر مناطق روی داده است. در فهرست‌های موجود اشاره‌های گذرا و پراکنده‌ای به تواریخ محلی آذربایجان شده است. تاریخ‌نگاری محلی این ایالت از اخبار فتوحات شروع شده و طی قرون بعدی، با فراز و نشیب‌هایی تداوم یافته، ولی اکثر این آثار در حوادث ایام از بین رفته‌اند. در این میان، عوامل تأثیرگذار بر تکوین و تداوم تاریخ‌نگاری محلی آذربایجان در برخی مؤلفه‌ها؛ اشتراکات و افتراقاتی با سایر مناطق ایران دارد. پژوهش حاضر تلاش دارد با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، سیر تاریخ‌نگاری محلی آذربایجان، از ابتدای شکل‌گیری تا شروع تاریخ‌نگاری معاصر، را بررسی و ضمن شناسایی علل و زمینه‌های تأثیرگذار، تفاوت‌های آن با سایر مناطق را روشن کند و پاسخی برای این سؤال بیابد که تاریخ‌نگاری محلی در آذربایجان از چه زمانی آغاز شد و علل و زمینه‌های توجه به آن کدامند؟
کلیدواژه‌ها
آژند، یعقوب (1380). «تاریخ‌نگاری محلی ایران». تاریخ‌نگاری در ایران (مجموعه مقالات). ترجمه و تألیف یعقوب آژند. تهران: گستره.##ـــــــــ (1380). «سیری در تاریخ‌نگاری محلی ایران». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. ش 44-45. ص 48-51.##ابن‌اثیر، عزالدین (1380). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. ترجمه عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت. تهران: مطبوعاتی علمی.##ابن‌اعثم الکوفی، ابی‌محمد احمد (1991م) کتاب الفتوح. تحقیق علی شیری. بیروت: دارالاضواء.##ابن‌الفوطی، کمال‌الدین ابوالفضل عبدالرزاق (1374). مجمع الآداب فی معجم الالقاب. تحقیق محمد الکاظم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.##ـــــــــ (بی‌تا). الجزء الرابع من تلخیص مجمع الآداب فی معجم الالقاب. به کوشش مصطفی جواد. دمشق: وزارت الثقافه و الارشاد القومی.##ابن‌حوقل، محمد (1938م). صورةالارض. چاپ دوم. بیروت: دارصادر.##ابن‌فقیه، احمد بن محمد (1379). البلدان، محمدرضا حکیمی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.##باسورث، ادموند کلیفورد (1381). تاریخ غزنویان. حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.##بلاذری، احمدبن یحیی (1337). فتوح‌البلدان. ترجمه و مقدمة محمد توکل. تهران: نقره.##تبریزی، احمد بن محمد کریم (نایب الولایه) (1329). تاریخ قدیم آذربایجان. تبریز: بی‌نا.##تربیت، محمدعلی (بی‌تا). دانشمندان آذربایجان. تبریز: بنیاد کتابخانه فروشی.##ترحینی، محمد احمد (بی‌تا). المورخون و التاریخ عندالعرب. بیروت: دارالکتب العلمیه و دارالریف.##ثواقب، جهانبخش (1393). «نگرشی بر جایگاه و اهمیت سنت تاریخ‌نویسی محلی ایران». پژوهشنامه تاریخ‌های محلی ایران. س 2. ش 2. ص 5-40.##جعفریان، رسول (1385). تاریخ سیاسی اسلام سیره رسول خدا (ص). چاپ چهارم. قم: دلیل ما.##حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (بی‌تا). کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون. بیروت: دار احیاء تراث العربی.##حشری تبریزی، ملا محمدامین (1371). روضه اطهار. تصحیح و اهتمام عزیز دولت‌آبادی. تبریز: ستوده.##خلیفه ابن‌خیاط، ابوعمر (1995). تاریخ خلیفه بن خیاط. تحقیق فواز. بیروت: دارالکتب العلمیه.##دوری، آ.آ (1361). «مکتب تاریخ‌نگاری عراق در قرن سوم هجری». تاریخ‌نگاری در اسلام (مجموعه مقالات). ترجمه و تدوین یعقوب آژند.##دولتشاه سمرقندی (1382). تذکرة الشعراء. به اهتمام و تصحیح ادوارد براون. تهران: اساطیر.##رجائی، عبدالمهدی؛ چلونگر، محمدعلی؛ نوائی، مرتضی (1390). «تاریخ‌نگاری محلی عصر قاجار و مؤلفه‌های آن». تاریخ و فرهنگ. س 43، ش 84-86 . ص 29-52.##رحیم‌لو، یوسف؛ سالاری شادی، علی (1384). «سیر تاریخ‌نگاری محلی ایالت فارس». دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. ش 40. ص 1-12.##رضوی، سید ابوالفضل؛ جابری نسب، نسرین (1386). «تاریخ‌نگاری محلی در دورة ایلخانان». مسکویه. س 2. ش 7. ص 110-140.##روزنتال، فرانتس (1365). تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمة اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی. جلد 1.##ـــــــــــ (1368). تاریخ‌نگاری در اسلام. ترجمة اسدالله آزاد. مشهد: آستان قدس رضوی. جلد 2.##زرین‌کوب، عبدالحسین (1373). تاریخ ایران بعد از اسلام. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.##سالاری شادی، علی (1383). «سیر تاریخ‌نگاری به زبان فارسی در ایران از آغاز تا پایان عصر ناصری». رساله جهت دریافت درجه دکتری تاریخ به راهنمایی دکتر یوسف رحیم‌لو. دانشکده علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه تبریز. گروه تاریخ.##سخاوی، محمد بن عبدالرحمن بن محمد شمس‌الدین (1986م). الاعلان بالتوبیخ لمن ذم اهل التاریخ. تحقیق فرانز روزنتال. ترجمة صالح احمد العلی. بیروت: مؤسسه الرساله.##سفینة تبریز. گردآوری به خط ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی. تاریخ کتابت 721-723 ق (1381). با مقدمة عبدالحسین حائری و نصرالله پورجوادی. چاپ عکسی از روی نسخة خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.##شامی، نظام‌الدین (1363). ظفرنامه. از
روی نسخه فیلیکس تاور. با مقدمه و کوشش پناهی سمنانی. بی‌جا. بامداد.##صدقی، ناصر (1393). تاریخ‌نگاری در ایران عصر سلجوقی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.##طبری، محمد بن جریر (1375). تاریخ طبری. ابوالقاسم پاینده. چاپ پنجم. تهران: اساطیر.##طیبی، سید محمد (1381). «سیری در تاریخ‌نگاری محلی». فصلنامه پژوهشگران فرهنگ شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان کرمان. س 1. ش 1. ص 91-102.##ظهیرالدین نیشابوری (1332). سلجوق‌نامه. تهران: کلاله خاور.##عزیزی، حسین (1391). نقد و بررسی منابع تاریخی فتوح در سه قرن اول هجری با رویکرد فتوح ایران. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.##قنوات، عبدالرحیم؛ چلونگر، محمدعلی؛ نوایی، مرتضی (1389). «آغاز تاریخ‌نگاری محلی ایران». تاریخ و فرهنگ. س 42. ش 84 . ص 9-38.##قنوات، عبدالرحیم (1393). تاریخ‌نگاری محلی ایران در دوره اسلامی تا سده هفتم هجری. تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و سمت.##کارنگ، عبدالعلی (1345). «قدیم‌ترین مأخذ که نام تبریز در آن برده شده». نشریه دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز. ش 2. ص 172-174.##کربلائی تبریزی، حافظ حسین (1349). روضات الجنان و جنات الجنان. مقدمه و تکمله وتصحیح و تعلیق جعفر سلطان القرائی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##لمبتن، آن (1380). «ادبیات شرح‌حال‌نویسی در ایران». تاریخ‌نگاری در ایران (مجموعه مقالات). ترجمة یعقوب آژند. تهران: گستره.##مصطفی، شاکر (1983م). التاریخ العربی و المورخون. بیروت: دارالعلم للملائین.##میثمی، جولی اسکات (1391). تاریخ‌نگاری فارسی. ترجمه محمد دهقانی. تهران: ماهی.##مرتضوی، منوچهر (1391): مسائل عصر ایلخانان. چاپ دوم. تبریز: دانشگاه تبریز.##ناجی، محمدرضا و دیگران (1390). تاریخ و تاریخ‌نگاری، تهران: نشر کتاب مرجع.##نادر میرزا (1373). تاریخ و جغرافیای دارالسلطنة تبریز. تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد. تبریز: ستوده.##وراوینی، سعدالدین (1363). مرزبان‌نامه. ترجمة کتاب مرزبان بن رستم بن شروین. تصحیح محمد بن عبدالوهاب قزوینی. تهران: چاپ دوم.##یاقوت حموی، ابوعبدالله (1380). معجم البلدان. علی‌نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.##یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب (1371). تاریخ یعقوبی. محمدابراهیم آیتی. چاپ ششم. تهران: علمی ـ فرهنگی. ##یعقوبی، احمد بن اسحاق (1356). البلدان. محمدابراهیم آیتی. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.##
)