In collaboration with Payame Noor University and Iranian Society of History

Document Type : pajoheshi

Author

History and Civilization of the Muslims Dept, SBU

Abstract

Iraq-i- Ajam was one of Geographical-Historical areas once considered as one of the most important states of Iran throughout its history. It has always been the interests of many rulers to identify the boundaries of the realm of their domination, geographers, and other scholars in terms of geographically determining the boundaries of scientific centers and enumerating important cities. On the other hand, the Iranian rulers dominated the cities, settlements, military centers and roads of these strategic area, which could, in addition to maintaining the security of their western borders - by creating impenetrable platforms - adjacent to the capital of the western dynasties of Iran, using geographical conditions. So It should be noted that Iraq-i-Ajam had a special position in the economy of regional governments and trade. In the present study, with a special reference to the historical context and methodology, Iraq-i-Ajam based on geographical and historical sources in different periods, is discussed by using historical geography approach. We will deal with lexicography and its meaning in literary and historical texts, then examine the boundaries of the province of Jabal and its transformation to Iraq -i- Ajam in later geographical sources. Finally we will survey the changes of its boundaries throughout history and separation Kurdistan from it.

Keywords

آموزگار، حسین (1333). مقدمة تحفة الخواطر و زبدة النواظر تحفة العراقین. تهران: چاپخانه شرق.
ابن ‌خرداذبه، عبیدالله بن عبدالله (1889م). المسالک و الممالک. لیدن: چاپ دخویه.
ابن ‌درید، محمد بن‌حسن(1988). جمهرة اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن ‌رُسته، احمد بن عمر (1892م). العلاق النفیسه. لیدن: چاپ دخویه. 
ابن ‌فقیه، احمد بن محمد (1996ق). البلدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.
ابن ‌فقیه، احمد بن محمد (1379). البلدان. ترجمة محمدرضا حکیمی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن ‌ندیم (1997ق). الفهرست. تحقیق ابراهیم رمضان. بیروت: دارالمعرفه.
ابوالفداء، اسماعیل (2007م). تقویم البلدان. قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
ادریسی، محمد بن‌محمد (1409ق). نزهة المشتاق فی اختراق الآفاق. بیروت: عالم الکتب.
اسدی اول، مرضیه؛ قنوات، عبدالرحیم؛ غفرانی، علی (پاییز و زمستان 1396).«حوادث و بلایای طبیعی در ایالت جبال از ظهور اسلام تا حمله مغول». تحقیقات تاریخ اجتماعی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س 7. ش 2. ص 1-23.
اصطخری، ابراهیم بن محمد (1927م). المسالک و الممالک. تحقیق ابوزید احمد بن سهل. بیروت: دارالصادر.
انوشه، حسن (1376). فرهنگ‌نامه ادبی فارسی. گزیده اصطلاحات. مضامین و موضوعات ادب فارسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات.
بروسوی، محمد بن‌علی (1427ق). اوضح المسالک فی ‌معرفة البلدان والممالک. تصحیح مهدی عبدالرواضیه. بیروت: دارالمغرب الاسلامی.
بلاذری، احمد بن‌یحیی (1988ق). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبة الهلال.
بولادیان، ارشاک (2009). الاکراد فی حقبة الخلافة الاسلامیه فی‌القرنین 11ـ10. ترجمة الکساندر کشیشان. بیروت: دارالفارابی و اربیل: دارالآراس للطباعة و النشر.
بیرونی، ابوریحان (1390). آثار الباقیه عن قرون الخالیه. تصحیح عزیزالله علی‌زاده. تهران: فردوس.
جهشیاری، ابی‌عبدالله محمد بن‌عبدوس (1988م). الوزراء و الکتاب. بیروت: چاپ حسن زین.
حافظ ابرو، شهاب‌الدین عبدالله خوافی (1375). جغرافیا. تهران: چاپ صادق سجادی.
حسینی حنبلی، عبدالرحمن ‌بن‌ابراهیم (1430ق). قلائد الاجیاد. تصحیح ولید عبدالله منیس. کویت: مرکز البحوث و الدراسات الکویتیه.
حموی، یاقوت‌ بن‌عبدالله (1995م). معجم البلدان. بیروت: دارالصادر.
خاقانی، بدلیل بن‌علی (1333). تحفه العراقین.به کوشش یحیی قریب. تهران: سپهر.
خزائلی، علی‌رضا (بی‌تا). جغرافیای تاریخی سرزمین های اسلامی. محققین علم
خلیلی، مهدی؛ رضوی، سیدابوالفضل (زمستان 1397).«تأثیر جایگاه جغرافیایی عراق عجم در تحول نظام آموزشی عهد ایلخانی». جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه‌ای). س 9. ش 1. ص 541-559.
خوارزمی، محمد بن‌موسی (بی‌تا). مفاتیح العلوم. تحقیق ابراهیم‌ الابیاری. الطبعة الثانیه. بیروت: دارالکتب العربی.
دهخدا،علی اکبر(1375). لغت‌نامه.به کوشش محمد معین و سید جعفر شهیدی، تهران:انتشارات دانشگاه تهران.
رازی، شیخ نجم‌الدین (1352 هجری). مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد. تهران: مطبعه مجلس.
رحمتی، محمدرضا (تابستان 1391).«قم؛ مرکز عراق عجم در عهد شاهرخ تیموری». پژوهش‌نامه تاریخ اسلام. س 2. ش 6. ص 47-64.
زرار، توفیق صدیق (1393). کرد و کردستان در روزگار خلافت اسلامی. ترجمة محمد ابراهیمی محمدی. سنندج: انتشارات علمی کالج.
سودی، محمد(1358). شرح سودی بر حافظ. ترجمة عصمت ستارزاده. انزلی: بی‌نا؛ ج 3 (1362).
شیروانی، زین العابدین (1339). ریاض السیاحه. تصحیح احمد حامدی ربانی. تهران: سعدی.
صاحب، اسماعیل ‌بن‌عباد(1414 هجری). المحیط فی اللغه. بیروت: عالم الکتب.
صفوری، عبدالرحمن ‌بن‌عبدالسلام (1998م). نزهة المجالس و منتخب النفائس. تحقیق عبدالوارث محمدعلی. بیروت: دارالکتب العلمیه.
طبری، محمد بن‌جریر (1967م). تاریخ الامم و الملوک. الطبعة الثانیة. بیروت: دارالتراث.
عاملی، شیخ بهاءالدین (نسخه خطی). تحقیق قبلة عراق العجم و خراسان. کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. به شماره بازیابی 9/1836 و شماره مدرک 23075ـ10.
عوفی، محمد بن‌محمد (1903). لباب الالباب. تصحیح ادوارد براون. لیدن: بریل.
فرخی، یزدان (1396). «پدیداری نام کردستان در عهد ایلخانان و پیوستگی آن با جغرافیای تاریخی ایران‌زمین». فصل‌نامه مطالعات ملی. سال هجدهم. شماره 1. ص 41-52.
قدامه بن‌جعفر (1981م). الخراج و صناعة الکتابه. الطبعة الاولی. بغداد: دارالرشید للنشر.
قزوینی، زکریا بن‌محمد (1998م). آثار البلاد و اخبار العباد.  بیروت: دارالصادر.
قلقشندی، احمد بن‌علی (بی‌تا). صبح الاعشی فی صناعة الانشاء. بیروت: دارالکتب العلمیه.
لسترنج، گای (1377). ترجمة محمود عرفان. جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تهران: علمی فرهنگی.
محمدی ملایری، محمد (1379). تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی. تهران: توس.
مستوفی، حمدالله (1381). نزهة القلوب. تصحیح محمد دبیرسیاقی. قزوین: حدیث امروز.
مقدسی، شمس‌الدین (بی‌تا). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. الطبعة الثانیه. بیروت: دارالصادر.
میرانصاری، علی (1367). مدخل تحفة العراقین در دایرةالمعارف بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. تصحیح یوسف الهادی. قاهره: دارالثقافة للنشر. 1423.
ناصرالدین شاه قاجار (1362). عراق عجم. چاپ دوم. تهران: تیراژه.
ناظم‌ الاسلام کرمانی (1384). تاریخ بیداری ایرانیان. تهران: امیر کبیر.
نویری، احمد بن‌عبدالوهاب (1985م). نهایة الارب فی فنون الادب. قاهره: دارالکتب و والوثائق العلمیه.
یوسفی، عثمان (1391). تاریخ حیات اجتماعی ـ  فرهنگی کردهای ایزدی. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
یعقوبی. احمد بن‌اسحاق (1892م). کتاب البلدان. لیدن: چاپ دخویه.
Markwart, J. (1901). Eranshahr. berlin: weidmannsche buchhandlung.
s.v, Djibal, By: L. Lochhart. EI2(1960-2002), Leiden: E.J.Brill.
A. Houtum Schindler (1896). Eastern Persian Irak. London.
Guy Le Strange (1993). the Lands of the Eastern Caliphate, Mesopotamia, Persia and Central Asia, from the Moslem Conquest to the Time of Timur. Frankfurt am Main: Institute for History of Arabic - Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University.
C. Edmund Bosworth. s.v, Jebal, Encyclopedia Iranica. Vol. XIV.