نوع مقاله : pajoheshi
نویسندگان
1 کارشناس ارشد تاریخ
2 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه مذاهب اسلامی
چکیده
منطقۀ موکریان با داشتن آثار باستانی و تاریخی، از دوران پیش از تاریخ، در بستر حوادث تاریخی غرب ایران، نقشی اثرگذار ایفا کرده است. امارت موکری، در دورۀ آققویونلوها، توسط سیفالدین نامی، در شمال غرب ایران پیریزی شد. با ظهور دولت صفوی، سیاست واگرایی امارت موکری، در تعامل با آن دولت، از زمان صارم‌بیگ به عنوان دومین حاکم این امارت، آغاز گردید که معاصر شاه اسماعیل اوّل صفوی بود. این مقاله، درصدد بررسی چرایی و چگونگی مناسبات سیاسی امارت موکری و دولت صفوی، در دوران شاه اسماعیل اوّل است که تا کنون در مورد شخصیّت صارم‌بیگ موکری و مناسباتش با حکومت صفوی، پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. پژوهش حاضر در چهارچوب یک پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانهای بررسی میگردد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که در جریان حملات شاه اسماعیل اوّل به موکریان، که در درجۀ اول، ناشی از توسعۀ قلمرو سیاسی شاه اسماعیل در منطقۀ آذربایجان و در درجۀ دوم، معلول سیاست مذهبی وی بود که این موضوع نیز به نوعی توجیه کنندۀ همان سیاست یکپارچه کردن و از بین بردن حکومتهای محلی در ایران بود، مناسبات سیاسی امارت موکری با دولت صفوی شکل گرفت. صارم‌بیگ برای حفاظت و صیانت از قلمرو سیاسی و حکومتی خویش، در مقابل شاه صفوی قد علم و در نهایت، به سوی دولت عثمانی گرایش پیدا کرد.
کلیدواژه‌ها
احمدیان، عبدالله (1382). «نگاهی به سرزمین مهاباد (2)». هفته‌نامۀ سیروان. س 6. ش 245. پاورقی.
اسکندر، شمس محمّد (1380). تاریخ کرد در قرن 16 میلادی. ترجمۀ محسن جلدیانی. تهران: عابد.
اسکندربیگ منشی ترکمان (1390). تاریخ عالمآرای عباسی، به کوشش فرید مرادی، تهران: نگاه.
امینی هروی، صدرالدین ابراهیم (1383). فتوحات شاهی (تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920 ق). تصحیح محمّدرضا نصیری. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بابا مردوخ روحانی (1382). تاریخ مشاهیر کرد. به کوشش محمّدماجد مردوخ روحانی. چاپ دوم. تهران: سروش.
بابانی، عبدالقادر بن رستم (1377). سیرُالاکراد (در تاریخ و جغرافیای کردستان). به اهتمام محمّدرئوف توکلی. تهران: توکلی.
بابایی، سوسن و دیگران (1390). غلامان خاصه، نخبگان نوخاستۀ دوران صفوی. ترجمۀ حسن افشار. تهران: مرکز.
بدلیسی، شرف‌خان (1343). شرف‌نامه (تاریخ مفصل کردستان). به اهتمام محمّد عباسی. تهران: علمی.
براون، ادوارد (1369). تاریخ ادبیات ایران (از صفویه تا عصر حاضر). ترجمۀ دکتر بهرام مقدادی. تهران: مروارید.
پارسادوست، منوچهر (1375). شاه اسماعیل اوّل پادشاهی با اثرهای دیرپای در ایران و ایرانی. تهران: شرکت سهامی انتشار.
تاجبخش، احمد (1372). تاریخ صفویه. شیراز: نوید.
تاریخ شاه اسماعیل اوّل صفوی، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی. شمارۀ دستیابی نسخه 1898/ ف.
تاریخ صفویه، نسخۀ خطی کتابخانۀ ملّی. شمارۀ دستیابی نسخه 2033 / ف.
تتوی، احمد؛ آصف‌خان قزوینی (1378). تاریخ الفی (تاریخ ایران و کشورهای همسایه در سال‌های 850-984ق). تصحیح سید علی آل‌داود. تهران: فکر روز.
جنابدی، میرزا بیگ (1378). روضةالصفویه. به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
جهانگشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل) (1968م). تصحیح دکتر اللهدتا مضطر. (بیجا): مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حزنی، حسین (1382). کردستان موکریان (آتروپاتین)، ترجمۀ حسن داوودی. سنندج: ناشر مترجم.
حسینی استرآبادی، حسین بن مرتضی (1364). تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی. به کوشش احسان اشراقی. تهران: علمی.
حسینی فسایی، حسن (1367). فارسنامه ناصری. تصحیح منصور رستگار فسایی. تهران: امیرکبیر.
الحسینی القمی، احمد بن شرفالدین الحسین (1383). خلاصةالتواریخ. تصحیح احسان اشراقی. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
الحسینی، خورشاه بن قباد (1379). تاریخ ایلچی نظام‌شاه (تاریخ صفویه از آغاز تا سال 972ق). تصحیح محمّدرضا نصیری و کوئیچی هانهدا. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
حوزنی موکریانی، حوسین (1938م). کوردستانی موکریان (آتروپاتین). چاپی یهکهم. رواندز: مطبعۀ زاری کرمانجی.
خضری، سعید (بهار 1388)، «جغرافیایی تاریخی موکریان در چهار سده اخیر»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، ش 92. ص 129-165.
خطائی، علیاکبر (1372). خطای نامه (شرح مشاهدات سید علیاکبر خطائی معاصر شاه اسماعیل صفوی در سرزمین چین). به کوشش ایرج افشار. چاپ دوم. تهران: مرکز اسناد فرهنگی آسیا.
خلیلی، سیامند (1393). «نگاهی به اصل و نسب موکریها در تاریخ موکریان»، ماهنامۀ مهاباد، خرداد. ش 159. ص 56-57.
خنجی، امیرحسین [بیتا]. قزلباشان در ایران (نقش قزلباشان صفوی در تاریخ ایران زمین). نشر الکترونیک. www.irantarikh.com.
خواندمیر، امیر محمود (1370). تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی (ذیل تاریخ حبیبالسیر). به کوشش محمّدعلی جراحی. تهران: گستره.
خورموجی، محمّد جعفر (1363). حقایقالاخبار ناصری، به کوشش حسین خدیوجم. چاپ دوم. تهران: نی.
خهلفین، ن. ا (1971م). خهبات له ریی کوردستاندا. وهرگیرانی جهلال تهقی. چاپی یهکهم. سلیمانی: راپرین.
دهقان، علی (1348). سرزمین زردشت (اوضاع طبیعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و تاریخی رضائیه). تهران: ابن سینا.
دیشنهر، گوینتهر (1999م). کورد گهلی له خشتهبراوی غه‌در لی کراو. وهرگیرانی حهمه کهریم عارف. چاپی دووهم. ههولیر: وهزارهتی روشنبیری.
رازی، عبدالله (1367). تاریخ کامل ایران از تأسیس سلسله ماد تا انقراض قاجاریه. تهران: اقبال.
رحیم زاده صفوی، علی اصغر (1341). شرح جنگها و تاریخ زندگانی شاه اسماعیل صفوی. به اهتمام یوسف پور صفوی. تهران: کتابفروشی خیام.
رشید یاسمی، غلامرضا (1369). کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او. چاپ چهارم. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
روژبیانی، محهمهد جهمیل (1992م). فهرمانرهوایی موکریان. چاپی یهکهم. بهغدا: وهزارهتی روشنبیری و راگهیاندن.
روملو، حسن‌بیگ (1384). احسنالتواریخ. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: اساطیر.
رهربرن، کلاوس میشائیل (1349). نظام ایالات در دوره صفویه. ترجمۀ کیکاووس جهانداری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
زنگنه، مظفر (1347). دودمان آریائی (کرد و کردستان). تبریز: چهر.
زهکی، موحهممهد ئهمین (1931م). کورد و کوردستان. به‌رگی یهکهم. چاپی یهکهم. مههاباد: سیدیان.
سرور، غلام (1374). تاریخ شاه اسماعیل صفوی. ترجمۀ محمّدباقر آرام و عباسقلی غفاری فرد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
سلطانی احمدی، مجتبی و دیگران (1393). «بازشناسی جایگاه مذهب در روابط اهل سنت کردستان و حکومت صفوی». فصلنامۀ تاریخ و تمدن اسلامی. س 10. پاییز و زمستان. ش 20. ص 111-138.
سلطانی، محمّدعلی (1377). قیام و نهضت علویان زاگرس (تاریخ تحلیلی اهل حق). کرمانشاه: س‍ه‍ا.
سمیعا، محمّدسمیع (1378). تذکرةالملوک (سازمان اداری حکومت صفوی). ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. به کوشش محمّد دبیرسیاقی. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
سومر، فاروق (1371). نقش ترکان آناتولی در تشکیل و توسعه دولت صفوی. ترجمۀ دکتر احسان اشراقی و دکتر محمّد تقی امامی. تهران: گستره.
سیوری، راجر (1380). در باب صفویان. ترجمۀ رمضان علی روح اللهی. تهران: مرکز.
«شرح حال عزیزخان سردار کل» (1326). مجلۀ یادگار. س 4. شهریور و مهر. ش 1و2. ص 37-62.
عالمآرای شاه اسماعیل (1349). تصحیح اصغر منتظر صاحب. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
عالمآرای صفوی (1350). به کوشش یدالله شکری. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
عون اللهی، سید آقا (1387). تاریخ پانصد ساله تبریز (از آغاز دوره مغولان تا پایان صفویان). ترجمۀ پرویز زارع شاهمرسی. تهران: امیرکبیر.
عهلیاوهیی، عهبدولا (2004م). کوردستان له سهردهمی ده‌ولهتی عوسمانیدا (له ناوراستی سهدهی نوزدهههمهوه تا جهنگی یهکهمی جیهان). چاپی یهکهم. سلیمانی: سه‌نتهری لیکولینهوهی ستراتیجی کوردستان.
قاسمی گنابادی، محمّد قاسم (1387). شاه اسماعیل نامه. تصحیح جعفر شجاع کیهانی. تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
قدیانی، عباس (1387). تاریخ فرهنگ و تمدن ایران در دوره صفویه. چاپ چهارم. تهران: فرهنگ مکتوب.
قزوینی، یحیی بن عبداللطیف (1363). لبالتواریخ. تهران: گویا.
کرد در دایرةالمعارف اسلام (1367). تألیف گروهی از مستشرقین، ترجمۀ اسماعیل فتاح قاضی. ارومیه: صلاحالدین ایوبی.
گودرزی، محسن (1387). «کارکرد هویت‌بخش مذهب شیعه در دورة صفویه». فصلنامة مطالعات ملّی. س 9. ش 4. ص 45-72.
لازاریف، م. س (2008م). میژووی کوردستان. وهرگیرانی وشیار عه‌بدوللا سه‌نگاوی. چاپی یهکهم. هه‌ولیز: روژههلات.
مجیر شیبانی، نظام‌الدین (1346). تشکیل شاهنشاهی صفویه (احیاء وحدت ملی). تهران: دانشگاه تهران.
محهمهد عبدوالقادر، ناز ناز (2002م). میرنشینهکانی کوردستانی روژههلات له سهردهمی فهرمانرهوایی قاجارهکاندا. چاپی یهکهم. ههولیر: موکریانی.
محسنی، ناصر (1327). جغرافیای طبیعی، اقتصادی، تاریخی و سیاسی کردستان. بروجرد: لاویان.
مستوفی بافقی، محمّدمفید بن محمود (1390). مختصر مفید (جغرافیای ایران زمین در عصر صفوی). به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
منجم یزدی، جلال‌الدین (1366). تاریخ عباسی (روزنامة ملا جلال). به کوشش سیف‌الله وحیدنیا. تهران: وحید.
منشی قزوینی، بوداق (1378). جواهرالاخبار (تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ق). تصحیح محسن بهرام‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
میراحمدی، مریم (1369). دین و دولت در عصر صفوی. چاپ دوم. تهران: امیرکبیر.
موحهممهد ئهمین، سالح (1992). کورد و عهجهم (میژووی سیاسی کوردهکانی ئیران). چاپی یهکهم. بهغدا: (بینیو).
میران، رهشاد (2000م). رهوشی ئایینی و نهتهوهیی له کوردستاندا. چاپی دووهم. ههولیر: وهزارهتی پهرورده.
مینتیشاشفیلی، ا. م (2008م). کورد (کورتهی پهیوهندی کومه‌لایهتی، ئابووری، روشنبیری و گوزهران). وهرگیرانی عیزهدین مستهفا رهسول. چاپی دووهم. ههولیر: موکریانی.
مینورسکی، ولادیمیر فئودوروویچ (1379). کُرد. ترجمۀ حبیب‌الله تابانی. تهران: گستره.
ناظم‌بیگ، حسین (2001م). تاریخ الامارۀ البابانیۀ ترجمة شکور مصطفی و محمّد الملا عبدالکریم المدرس. اربیل: مؤسسة موکریانی.
نصیری اردوبادی، علی نقی (1371). القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه. تصحیح یوسف رحیملو. مشهد: دانشگاه فردوسی.
نوایی، عبدالحسین؛ غفاری‌فرد، عباسقلی (1381). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوران صفویه. تهران: سمت.
نوذری، عزتالله (1380). تاریخ اجتماعی ایران از آغاز تا مشروطیت. تهران: خجسته.
نوری، جعفر و فریدون نوری (1390). «واکاوی رویکرد شاه اسماعیل به شورش امراء و سران کرد (930-907 ق)». مجلۀ پیام بهارستان. تهران: دورۀ دوم. س 4. پائیز. ش 13. ص 272-281.
نویدی، داریوش (1386). تغییرات اجتماعی- اقتصادی در ایران عصر صفوی (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی). ترجمۀ هاشم آقاجری. تهران: نی.
نویدی شیرازی، زینالعابدین عبدی‌بیگ (1369). تکملةالاخبار (تاریخ صفویه از آغاز تا 978 ق). تصحیح دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: نی.
واله قزوینی اصفهانی، محمّدیوسف (1372). خلدبرین (ایران در روزگار صفویان). به کوشش میر هاشم محدث. تهران: بنیاد موقوفات افشار.
ولفگه‌نگ، رودلف ـ حه‌سه‌ن سه‌لاح سوران (1977م). هوزی فه‌یزوللابه‌گی بانی بوکان (میژویه‌کی کورتی بنه‌ماله‌یه‌کی به‌گزاده‌ی کورد. وهرگیرانی دوکتور ناجی عباس احمد. گوفاری کوری زانیاری کورد. بهغدا: به‌رگی پینجه‌م لل 75-110.
هدایت، رضاقلی‌خان (1380). تاریخ روضةالصفای ناصری. تصحیح جمشید کیان‌فر. تهران: اساطیر.
هوشنگ مهدوی، عبدالرضا (1364). تاریخ روابط خارجی ایران از ابتدای دوران صفویه تا پایان جنگ دوم جهانی. چاپ سوم. تهران: امیرکبیر.
ئه‌دیبوششوعه‌را، ره‌شید (2008م). میژووی ئه‌فشار. وهرگیرانی سه‌لاحه‌دیین ئاشتی. چاپی یهکهم. سلیمانی: بنکه‌ی ژین.
یوسفی، عثمان (1391). تاریخ و حیات اجتماعی ـ فرهنگی کردهای ایزدی. تهران: پژوهشکدة تاریخ اسلام.
)