با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه محقّق اردبیلی

چکیده

آذربایجان پس از جنگ نهاوند فتح شد، اما شورش‌های پیاپی مردمان آن و مجاورت این منطقه با قفقاز و گیلان، اهمّیت آذربایجان و لزوم حضور نظامی در آن را برای اعراب نشان داد. اشعث بن قیس هم از جمله فرماندهانی بود که در فتوحات آذربایجان حضور داشت و از جانب عثمان به حکمرانی آذربایجان منصوب شد و تا اوایل خلافت حضرت علی در این منصب باقی ماند. هدف پژوهش حاضر با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی و با تکیه بر متون کتابخانه­ای، ارزیابی انتخاب اشعث به حکمرانی آذربایجان و اقدامات او در این منطقه است. این پژوهش درصدد پاسخ دادن به این پرسش­ها است که  چرا اشعث به حکمرانی آذربایجان منصوب شد؟ زمینه‌های مهاجرت اعراب به آذربایجان و نتایج آن در دورۀ حکمرانی اشعث چه بود؟ حضرت علی چرا و چگونه اشعث را از امارت این منطقه عزل کرد و واکنش او چه بود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد؛ اشعث به علت پیوند نزدیک با عثمان به حکمرانی آذربایجان منصوب و زمینه‌ساز مهاجرت اعراب به این منطقه و گرایش مردم آن به اسلام شد. با رسیدن حضرت علی به خلافت، چون اشعث با او بیعت نکرد و در بیت‌المال آذربایجان دست‌اندازی کرده بود، از امارت عزل شد.

کلیدواژه‌ها

نهج‌البلاغه.
ابن اثیر، عزالدین (1385ق). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارصادر و دار بیروت.
ابن اثیر، عزالدین (1409ق). أسدالغابه فی معرفة الصحابه. بیروت: دار الفکر.
ابن اعثم، احمد بن محمّد (1411ق). کتاب الفتوح. تحقیق علی شیری. بیروت: دار الاضواء.
ابن اعثم، احمد بن محمّد (1372). الفتوح. ترجمه محمّد بن احمد مستوفی هروی. تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد. تهران: انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1328ق). الاصابة فی تمیز الصحابة. بیروت: دارالاحیاء الثراث العربی.
ابن حوقل، محمّد (1345). صورة الارض. ترجمة جعفر شعار. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
 ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمّد (1363). تاریخ ابن خلدون. ترجمة عبدالمحمّد آیتی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
ابن فقیه، ابوبکر احمد بن محمّد همدانی (1416ق). البلدان. تحقیق یوسف الهادی. بیروت: عالم الکتب.
ابن قتیبه دینوری، عبدالله بن مسلم (1380). امامت و سیاست. ترجمة ناصر طباطبایی. تهران: ققنوس.
ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (بی تا). البدایة و النهایة. حققه مکتب تحقیق التراث. بیروت: دارالاحیاء التراث العربی.
احمدالعلی، صالح (1382). مهاجرت قبایل عربی در صدر اسلام. ترجمه هادی انصاری. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1373). مسالک و ممالک. ترجمة محمّد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
بلاذری، احمد بن یحیی (1394). أنساب الاشراف. حققه محمّدباقر المحمودی. بیروت: مؤسسه الأعلمی المطبوعات.
بلاذری، احمد بن یحیی (1988م). فتوح البلدان. بیروت: دار و مکتبۀ الهلال.
بلعمی. ابوعلی (1373). تاریخنامه طبری. تحقیق محمّد روشن. تهران: البرز.
بولت، ریچارد (1364). گروش به اسلام در قرون میانه. ترجمة محمّدحسین وقار. تهران: نشر تاریخ ایران.
ثقفی، ابراهیم بن محمّد (1371). الغارات. ترجمة محمّدابراهیم آیتی. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1362). به کوشش منوچهر ستوده. تهران: کتابخانه طهوری.
حسن، ابراهیم حسن (1376). تاریخ سیاسی اسلام. ترجمة ابوالقاسم پاینده. تهران: جاویدان.
خلیفۀ بن خیاط العصفری (1414). تاریخ خلیفة بن خیاط. حققه و قدم له سهیل ذکار. بیروت: دارالفکر.
خوئی، میرزا حبیب الله (1400ق). منهاج البراعه فی شرح النهج البلاغه. تحقیق حسن حسن‌زاده آملی. تهران: مکتبة الاسلامیه.
دنت، دانیل (1358). مالیات سرانه و تأثیر آن در گرایش به اسلام. ترجمة محمّدعلی موحد. تهران: خوارزمی.
دینوری، احمد بن داوود ابوحنیفه (1368). اخبار الطوال. تحقیق عمر عبدالمنعم عامر. قم: منشورات الرضی.
ذاکری، علی‌اکبر (1373). سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین. قم: دفتر تبلیغات اسلامی.
ذهبی، محمّد  بن احمد (1413ق). تاریخ الاسلام. تحقیق عمر عبدالسلام تدمری. بیروت: دارالکتاب العربی.
ذهبی، محمّد بن احمد (1414ق). سیر اعلام النبلاء. تحقیق محمّدنعیم العرقسوسی و مدمون صافرجی. بیروت: مؤسسة الرسالة.
زرین‌کوب، عبدالحسین و دیگران (1380). تاریخ ایران کمبریج: از ظهور اسلام تا آمدن سلجوقیان. گردآوری ریچارد فرای. ترجمة حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
سپهر، محمّدتقی لسان‌المک (1386). ناسخ‌التواریخ: زندگانی امام علی (ع). به کوشش جمشید کیانفر. تهران: اساطیر.
شاهمرادی، مسعود و اصغر منتظرالقائم (1395). تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی تشیع در آذربایجان (از آغاز تا طلوع دولت صفوی). قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
شوشتری، محمّدتقی (1431ق). قاموس الرجال. قم: مؤسسه نشرالاسلامی.
طبری، محمّد بن جریر (1387ق). تاریخ الطبری: تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق محمّد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
قرشی، یحیی بن آدم [بی‌تا]. کتاب الخراج. صححه و شرحه و وضع فهارسه احمد محمّد شاکر. بیروت: دارالمعرفه.
کریستین سن، آرتور (1379). ایران در زمان ساسانیان. ترجمة رشید یاسمی. تهران: دنیای کتاب.
کلیما، اوتاکر (1371). تاریخچۀ مکتب مزدک. ترجمۀ جهانگیر فکری ارشاد. تهران: توس.
لسترنج، گی (1373). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.
 محقّق حلی، جعفر بن حسن (1368). شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام. ترجمۀ ابوالقاسم بن احمد یزدی. به‌کوشش محمّدتقی دانش‌پژوه. تهران: دانشگاه تهران.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین (1409ق). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق اصغر داغر. قم: دارالهجره.
نصر بن مزاحم (1363). واقعة صفین در تاریخ. ترجمة کریم زمانی. تهران: رسا.
هولت، پی ام. آن لمبتون و برنارد لوئیس (1383). تاریخ اسلام کمبریج. ترجمة تیمور قادری. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل.
هیندز، مارتین (1381). «ریشه‌شناسی جریان‌های سیاسی کوفه در نیمۀ نخست قرن اول هجری/ هفتم میلادی». ترجمۀ محمّدعلی رنجبر. فصلنامة تاریخ اسلام. ش 9. ص 119-162.
یاقوت حموی، شهاب‌الدین ابی‌عبدالله (1344). معجم‌البلدان. تهران: مکتبۀ الاسدی.
یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب [بی‌تا]. تاریخ الیعقوبی. بیروت: دارصادر.
Bosworth, C.E (1986). "Azerbaijan: Islamic History to 1941". Encyclopedia of Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Columbia University.
Daniel. E.L (1986). "Arab Settlements in Iran". Encyclopedia of Iranica. Edited by Ehsan Yarshater. New York: Columbia University.
Daryaee, Touraj, Editor (2012). The Oxford Handbook of Iranian History. Newyork: Oxford University press.