با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری باستان‌شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس

2 استاد گروه باستان‌شناسی، دانشگاه مازندران

3 دانشیار گروه باستان‌شناسی، دانشگاه تربیت مدرس

4 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

ایالت قومس، پس از رودبار الموت و قهستان، سومین ناحیه­ای بود که پایگاه‌های نزاریان به صورت گسترده در آن ایجاد شد. استراتژی اسماعیلیان برای تسلط بر یک ناحیه، تصرف قلعه­های آن ناحیه و پایگاه قرار دادن آن قلعه‌ها برای تصرف کل ناحیه بود. در راستای این استراتژی، نزاریان، به رهبری حسن صباح، در 489ق با بهره‌گیری از اختلافات داخلی میان سلجوقیان، توانستند دژ گردکوه و چندین قلعة دیگر را در ایالت قومس به دست آورند و به‌تدریج قومس را به قلمرو خود منضم کنند. این پژوهش با گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، با روش تحلیلی استنتاجی و نیز تکیه بر نتایج بررسی میدانی باستان­شناختی قلعه‌های اسماعیلیة قومس، به‌دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است: دلایل اهمیت قومس برای اسماعیلیان و نقش آن در اقتداربخشی به دولت اسماعیلیة نزاری ایران چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان داد که این ایالت از دو جنبه برای نزاریان مهم بوده است: نخست، قرار گرفتن آن در میان دو مرکز استراتژیک آنها یعنی رودبار الموت و قهستان و عملکرد آن به عنوان پل ارتباطی میان این دو ناحیه؛ دو دیگر، گذر شاهراه تجاری و مواصلاتی خراسان از این ناحیه. این ویژگی­ها از طرفی سبب یکپارچگی قلمرو اسماعیلیان ­شد و از طرف دیگر تسلط بر قلعه‌های این ناحیه، به‌ویژه گردکوه، تسلط بر شاهراهِ خراسان و شاخه‌های آن را به دنبال داشت و مجموع این موقعیت­ها به‌وضوح بر قدرت سیاسی و اقتصادی نزاریان افزود

کلیدواژه‌ها

ابن اثیر جزری (1371). تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران. ترجمة عباس خلیلی و ابوالقاسم حالت. تهران: علمی.
ابن اسفندیار، محمد بن حسن (1366). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال آشتیانی. چاپ دوم. تهران: پدیده خاور.
اشرفی، الهه (1395). بررسی تحولات اسماعیلیان در منطقة قومس. پایان­نامة منتشر نشدة کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود.
باسورث، کلیفورد ادموند (1370). تاریخ سیستان، از آمدن تازیان تا برآمدن دولت صفاریان، ترجمة حسن انوشه. تهران: سپهر.
بیهقى، على بن زید (1361). تاریخ بیهق. تصحیح احمد بهمنیار. تهران: کتاب­فروشی فروغی.
جوزجانى، منهاج­الدین سراج‏، ‏1363، طبقات ناصرى‏، تصحیح و تحشیه عبدالحى حبیبى‏، چاپ اول، تهران،‏ دنیاى کتاب.
جوینى‏، عطا ملک (1385). تاریخ جهانگشاى جوینى. تصحیح محمد قزوینى. چاپ چهارم. تهران: دنیای کتاب.
حمدالله‏ مستوفى قزوینی (1364). تاریخ گزیده‏، تصحیح عبدالحسین نوایى. چاپ سوم. تهران:‏ امیرکبیر.
حمزئیان، حمید (1379). «اسماعیلیه در قومس»، فصلنامة فرهنگ قومس. شماره شانزدهم. ص 75-91.
دفتری، فرهاد (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمة فریدون بدره­ای. تهران: فرزان روز.
دفتری، فرهاد (1393). تاریخ و سنت­های اسماعیلیه. ترجمة فریدون بدره­ای. تهران: فرزان روز.
دفتری، فرهاد (1390). تاریخ و اندیشه‌های اسماعیلی در سده‌های میانه. ترجمة فریدون بدره­ای. چاپ دوم. تهران: فرزان روز.
رشیدالدین فضل‌الله همدانى‏ (1387). جامع التواریخ اسماعیلیان.‏ تصحیح محمد روشن.‏ تهران:‏ میراث مکتوب.
رشیدالدین فضل‌الله همدانى‏ (1393). جامع التواریخ: قسمت اسماعیلیان و فاطمیان و نزاریان و داعیان و رفیقان.‏ به کوشش محمدتقی دانش‌پژوه و محمد مدرسی زنجانی. چاپ پنجم. تهران:‏ علمی و فرهنگی.
ستوده، منوچهر (1345). قلعه‌های اسماعیلیه در رشته کوه‌های البرز. تهران: دانشگاه تهران.
شادپور، حسن (1385). «قومس و اسماعیلیان». فصلنامه تاریخ اسلام. دورة 7. شمارة 4. ص 119-138.
شبانکاره­اى‏، محمد بن على بن محمد (1381). مجمع الانساب. تصحیح میرهاشم محدث. تهران: امیرکبیر.
طبری، محمدبن جریر (1375). تاریخ طبری. ترجمة ابوالقاسم پاینده. چاپ پنجم. تهران: اساطیر.
فرقانی، محمدفاروق (1381). تاریخ اسماعیلیان قهستان. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
فرنود، رضا (1390). اطلس تاریخی ایران از ظهور اسلام تا دوران سلجوقیان. چاپ دوم. تهران: نشر نی.
قاضی نعمان، افتتاح‌الدعوه (1986م). تحقیق فرحات الشراوی. تونس: الشرکه التونسیه التوزیع.
لمتون، آن (1396). تداوم و تحول در تاریخ میانة ایران. ترجمة یعقوب آژند. چاپ پنجم. تهران: نشر نی.
لویس، برنارد (1371). فدائیان اسماعیلی. ترجمة فریدون بدره­ای. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).
محمد بن ابراهیم خبیص (1343). سلجوقیان و غز در ایران. تصحیح و مقدمة محمدابراهیم باستانی­پاریزی. تهران: نشر علم.
مرادان، علی­اکبر (1388). گزارش گمانه­زنی و نجات‌بخشی محوطه مهرنگار دامغان. گزارش منتشر نشده. مرکز اسناد میراث فرهنگی سمنان.
منشی کرمانی، ناصرالدین (1362). سمط العلی للحضره العلیا. تصحیح عباس اقبال. تهران: اساطیر.
  نسوی، شهاب الدین محمد (1324). سیرة جلال‌الدین یا تاریخ جلالی. تصحیح محمد ناصح. تهران: انجمن ادبی ایران.
ویلی، پیتر (1386). آشیانه عقاب: قلعه‌های اسماعیلی در ایران و سوریه. ترجمة فریدون بدره­ای. تهران: فرزان روز.
هاجسن، مارشال، (1393). فرقة اسماعیلیه. ترجمة فریدون بدره­ای. چاپ هفتم (پنجم از ویراستة دوم). تهران: علمی و فرهنگی.