نوع مقاله : pajoheshi
نویسندگان
1 کارشناس ارشد تاریخ دانشگاه تهران
2 استادیار گروه تاریخ اسلام دانشگاه مذاهب اسلامی
چکیده
شکلگیری امارت موکری، قبل از تأسیس دولت صفویه، در شمال غرب ایران، نقطة عطفی در تاریخ منطقة موکریان محسوب میشود. حاکمان محلی این امارت، هر کدام در زمان خود، بیشترین تلاش و کوشش را برای توسعه و آبادانی آن متحمل گردیدهاند. در این میان، بوداق سلطان، معروف به بزرگ، حوادث و وقایع اواسط حکومت شاه عباس اوّل تا اوایل پادشاهی شاه سلطان حسین صفوی را درک نموده که دوران حکومت شاه سلیمان صفوی دارای جایگاه ویژهای برای امارت موکری است. در این پژوهش، تحولات ولایت موکری در عصر بوداق سلطان، در چهارچوب یک پژوهش توصیفی ـ تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانهای و اسنادی بررسی میگردد. و بر اساس آن نشان داده میشود که بوداق سلطان از یک سو، با درایت و دوراندیشی خویش و از سوی دیگر، به علّت وجود امنیت و آرامشی که در دوران شاه سلیمان صفوی در ایران وجود داشت، توانست اقدامات مهمی را در زمینههای مختلفی انجام دهد. بوداق سلطان در جریان ارتباط با پادشاهان صفوی همعصر خویش، به‌ویژه شاه سلیمان، سیاست نزدیکی با قدرت برتر را انتخاب کرد، به طوری که توانست نام خود را در تاریخ موکریان، هم از لحاظ دگرگونی اساسی در شیوة معماری و بناسازی و هم در نهادینه کردن فرهنگ وقف این منطقه ثبت کند.
کلیدواژه‌ها
1. فارسی
الف) کتابها
اسکندربیگ منشی ترکمان (1390). تاریخ عالم‌آرای عباسی. جلد 2. به کوشش فرید مرادی. چاپ اول. تهران: نگاه.
افخمی، ابراهیم (1373). تاریخ، فرهنگ و ادب موکریان. جلدهای 2-1. چاپ اول. سقز: محمدی.
اقبال آشتیانی، عباس و باقر عاقلی (1385). تاریخ ایران پس از اسلام. چاپ پنجم. تهران: نامک.
اوبن، اوژن (1362). سفرنامه و بررسیهای سفیر فرانسه در ایران (ایران امروز 1907-1906). ترجمة علی اصغر سعیدی. چاپ اول. تهران: زوار.
بابا مردوخ روحانی (1382)، تاریخ مشاهیر کرد. جلد 3. به کوشش محمد ماجد مردوخ روحانی. تهران: سروش. چاپ دوم.
بابانی، عبدالقادر بن رستم (1377). سیرُالاکراد (در تاریخ و جغرافیای کردستان). به اهتمام محمدرئوف توکلی. چاپ اول. تهران: توکلی.
بابایی، سوسن و دیگران (1390). غلامان خاصه، نخبگان نوخاستة دوران صفوی. ترجمة حسن افشار. چاپ اول. تهران: مرکز.
بابک راد و شاملو (1345). گزارشهای باستانشناسی منطقة آذربایجان غربی. تهران: آرشیو فنی سازمان میراث فرهنگی.
بخش صفویان از کتاب خلاصـﮥالتواریخ (1334). به تصحیح ابراهیم دهگان. چاپ اول. اراک: مطبعة فروردین.
بدلیسی، شرف‌خان (1343). شرفنامه (تاریخ مفصل کردستان). به اهتمام محمد عباسی. چاپ اول. تهران: علمی.
پدرام، محمود (1373). تمدن مهاباد. چاپ اول. تهران: هور.
پیرنیا، محمدکریم و کرامت الله افسر (1370). راه و رباط. چاپ دوم. تهران: آرمین.
پیگولوسکایا و دیگران (1349). تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم. جلد 2. ترجمة کریم کشاورز. چاپ دوم. تهران: دانشگاه تهران.
تاجبخش، احمد (1378). تاریخ صفویه (هنر و صنعت، ادبیات و علوم، سازمانها). جلد 2. چاپ اول. شیراز: نوید شیراز.
ترجانی‌زاده، احمد (1335). «درالعلم ترجان». سالنامة فرهنگ مهاباد. جلد 2. چاپ اول. تبریز: شفق.
حسینی استرآبادی، حسین‌بن مرتضی (1364). تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی. به کوشش احسان اشراقی. چاپ اول. تهران: علمی.
الحسینی خاتون‌آبادی، عبدالحسین (1352). وقایع السنین و الاعوام (گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری). چاپ اول. تهران: کتابفروشی اسلامیه.
خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم (1368). خلاصـﮥ السیر (تاریخ روزگار شاه صفی صفوی). چاپ اول. تهران: علمی.
خورموجی، محمد جعفر (1363). حقایق الاخبار ناصری. به کوشش حسین خدیوجم. چاپ اول. تهران: نی.
دومورگان، ژاک (1339). جغرافیای غرب ایران (هیأت علمی فرانسه در ایران). جلد 1. ترجمة دکتر کاظم ودیعی. چاپ اول. تبریز: چهر.
رکوعی، عزت‌الله (1380). راهنمای دیدنی‌های ایران. چاپ اول. تهران: کیوان.
رهربرن، کلاوس میشائیل (1349). نظام ایالات در دوره صفویه. ترجمة کیکاووس جهانداری. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. چاپ اول.
زنگنه، مظفر (1347). دودمان آریائی (کرد و کردستان). جلد 1. تبریز: چهر. چاپ اول.
سازمان میراث فرهنگی و گردشگری کشور (1384). آثار ثبت شده در فهرست آثار ملّی. به کوشش ناصر پازوکی و عبدالکریم شادمهر. تهران: چاپ اول.
سمیعا، محمد سمیع (1378). تذکرﺓالملوک (سازمان اداری حکومت صفوی). ترجمة مسعود رجب‌نیا. به کوشش سید محمد دبیر سیاقی. تهران: امیرکبیر. چاپ سوم.
شهبازی، عبدالله (1369). مقدمهای بر شناخت ایلات و عشایر. تهران: نی. چاپ اول.
شیرازی، هاشم (1380). خاطرات دکتر هاشم شیرازی از فعالان سیاسی کردستان. به کوشش هاشم سلیمی. تهران: توکلی. چاپ اول.
صفی‌زاده (بورکهیی)، صدیق (1378). تاریخ کرد و کردستان. تهران: آتیه. چاپ اول.
غزالی، محمد (1386). احیاء علوم الدین. ربع چهارم (منجیات). ترجمة مؤیدالدین محمد خوارزمی. به کوشش حسن خدیوجم. چاپ پنجم. تهران: علمی و فرهنگی.
فتاح قاضی، خلیل (1378). تاریخچه خانواده قاضی در ولایت موکری. چاپ اول. تبریز: ناشر قادر فتاحی قاضی.
فرنود، ناصر (2535). فرهنگ و هنر مهاباد در پنجاه سال نخست شاهنشاهی پهلوی. چاپ اول. مهاباد: ادارة فرهنگ و هنر.
فلور، ویلم (1388). دیوان و قشون در عصر صفوی. ترجمة کاظم فیروزمند. چاپ اول. تهران: آگه.
گنج‌نامه (فرهنگ آثار معماری اسلامی ایران) (1383). دفتر هشتم (مساجد جامع). بخش دوم. زیر نظر کامبیز حاجی قاسمی. چاپ اول. تهران: دانشگاه شهید بهشتی و انتشارات روزنه.
مخلصی، محمدعلی (1379). پلهای قدیمی ایران. جلد1. چاپ اول. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
مشکوتی، نصرت‌الله (1349). فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. چاپ اول. تهران: سازمان ملّی حفاظت آثار باستانی.
مک داول، دیوید (1386). تاریخ معاصر کرد. ترجمة ابراهیم یونسی. چاپ سوم. تهران: پانیذ.
ملازاده، کاظم و مریم محمدی (1379). بناهای عام المنفعه (آبانبار، بازار، پل، سد و حمام). چاپ اول. تهران: سازمان تبلیغات اسلامی.
منجم یزدی، جلالالدین (1366). تاریخ عباسی (روزنامه ملا جلال). به کوشش سیف‌الله وحیدنیا. چاپ اول. تهران: وحید.
ناهید (افتخار)، عبدالله (1362). خاطرات من. به اهتمام احمد قاضی. چاپ اول. (بیجا). نفیسیفر.
نصیری اردوبادی، علی‌نقی (1371). القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه. به تصحیح یوسف رحیم لو. چاپ اول. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
نصیری، محمدابراهیم بن زین‌العابدین (1373). دستور شهریاران. به کوشش محمد نادر نصیری مقدم. چاپ اول. تهران: موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
نویدی، داریوش (1386). تغییرات اجتماعی- اقتصادی در ایران عصر صفوی (قرن شانزدهم و هفدهم میلادی). ترجمة هاشم آقاجری. چاپ اول. تهران: نشر نی.
نیکیتین، واسیلی (1366). کرد و کردستان. ترجمة محمد قاضی. چاپ دوم. تهران: نیلوفر.
واله قزوینی اصفهانی، محمدیوسف (1380). ایران در زمان شاه صفی و شاه عباس دوم (حدیقه ششم و هفتم از روضه هشتم خلد برین). به تصحیح محمدرضا نصیری. چاپ اول. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وحید قزوینی، محمد طاهر (1383). تاریخ جهان آرای عباسی. به تصحیح سید سعید میر محمد صادق. چاپ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هاندا، کوائچی (1385). «خلاصـﺔالتواریخ و زبدﺓالتواریخ». فرهنگ ایران زمین. جلد 19. به کوشش ایرج افشار. چاپ سوم. تهران: سخن.
هدایت، رضاقلی‌خان (1380). تاریخ روصـﮥالصفای ناصری. جلدهای 8 و 10. به تصحیح جمشید کیانفر. چاپ اول. تهران: اساطیر.
همایون‌فرخ، رکن‌الدین (1347). کتاب و کتابخانههای شاهنشاهی ایران از صدر اسلام تا عصر کنونی (تاریخچه کتابخانههای ایران). جلد2. چاپ اول. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
ب) مقالات
احمدیان، عبدالله (1382). «نگاهی به سرزمین مهاباد (2)». هفتهنامة سیروان. سال ششم. شمارة 245. پاورقی.
باباطاهری، حسن (1351). «مهاباد دیروز و امروز». شهرداری مهاباد. ص 1-13.
پدرام، محمود (1352). «پل سرخ مهاباد. یادگاری ازبین رفته ازغرب ایران زمین» مجلة هنر و مردم. دورة 11. شمارة 129-130. ص 40-41.
پیروتی، رسول (1387). «بیوگرافی عزیز خان مکری (سردار کل) در عهد ناصری». فصلنامة روژهف (نشریة دانشجویان کُرد دانشگاه تهران). شمارة 8-10. ص 89-108.
حسن‌زاده، یوسف (1380). «مسجد جامع مهاباد». مجلة مسجد. شمارة 57. ص 52-57.
خلیلی، سیامند. «نگاهی به اصل و نسب مُکریها در تاریخ موکریان». ماهنامة مهاباد. سال چهاردهم. شمارة 159. خرداد 1393. ص 56-57.
فتاحی قاضی، قادر (1356). «عبدالله خان مکری». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز: شمارة 123. ص 408-430.
ــــــــــــ (1372). «یک سند تاریخی دربارة عبدالله خان مکری». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. شمارة 146-147. ص 194-209.
ــــــــــــ (1382). «تاریخ اجداد عظام غفرالله لهم». ماهنامة دانشجویی روانگه. دانشگاه علوم پزشکی تبریز. سال چهارم. شمارة 15. ص 32-31.
محسنی، شهباز (1379). «غزالی و آثار وی در مراکز علمی و دینی کردستان». فصلنامة زبان و ادب دانشگاه علامه طباطبایی. شمارة 13. ص 108-114.
ج) پایاننامه
مشکینی اصل، رضا (1380). بررسی و شناسایی پلهای آذربایجان غربی در دورة صفویه و قاجاریه. پایان نامة کارشناسی ارشد. رشتة باستانشناسی دانشگاه تهران.
د) اسناد
درخ‍واس‍ت ت‍ع‍م‍ی‍ر پل س‍اوج‍ب‍لاغ ت‍وس‍ط ادارة ن‍اح‍ی‍ة راه رض‍ائ‍ی‍ه (1313). سازمان اسناد ملّی ایران. شمارة بازیابی. ۲۴۰/۳۷۶۳۱.
2. کُردی
الف) کتابها
بهدلیسی، شهرف خان (1388). شهرهفنامه. وهرگیرانی ماموستا ههژار. تاران. پانیز. چاپی پینجهم.
روژبیانی، محهمهد جهمیل (1992). فهرمانرهوایی موکریان. بهغدا. وهزارهتی روشنبیری و راگهیاندن. چاپی یهکهم.
زهکی، موحهممهد ئهمین (1350)، کورد و کوردستان. بهرگی یهکهم. مههاباد. سیدیان. چاپی یهکهم.
زیوهر، عهبدوللا (1985). گنجینة مهردانه و یادداشتی روژانی دهربهدهری. بهغدا. شرکـﺔالمطبعـﮥ الادیب البغدادیـﮥ. چاپی یهکهم.
قهفتان، سالح (2005). میژووی گهلی کورد له کونهوه تا ئهمرو. سلیمانی. وهزارهتی روشنبیری. چاپی سیههم.
مینتیشاشفیلی، ا. م (2008). کورد (کورتة پهیوهندی کومهلایهتی. ئابووری. روشنبیری و گوزهران). وهرگیرانی عیزهدین مستهفا رهسول. ههولیر. موکریانی. چاپی دووهم.
ئوسکارمان (1975). تحفة مظفریه به زمانی کوردی موکری. ساخکردنهوهی هیمن موکریانی. بهغدا. کوری زانیاری کورد. چاپی یهکهم.
ئهدیبوششوعهرا، رهشید (2008). میژووی ئهفشار. وهرگیرانی سهلاحهدیین ئاشتی. سلیمانی. بنکهی ژین. چاپی یهکهم.
ب) مقالات
سویناسی، سهلیم (1382). «پردی سولتان و کوخی کورتهک چلونن؟». گوفاری مههاباد. سالی سیهههم. ژومارهی 27. ل 15.
سهمهدی، عهبدوللا (1380). «ههلدانهوهی چهند لاپهرهیهکی میژووی مههاباد». گوفاری مههاباد: سالی یهکهم. ژومارهی 7. لل 13-8.
کهیخوسرهوی، عهزیز (1373). «هوزی فهیزولابهگی و پیوهندایهتی له گهل حوکمرانانی بابان و موکریان». گوفاری ئاوینه. تاران. سالی پینجهم. ژومارهکانی 18-17. لل 48-44.
ولفگهنگ، رودولف و حهسهن سهلاح سوران. «هوزی فهیزوللابهگی بانی بوکان (میژویهکی کورتی بنهمالهیهکی بهگزادهی کورد». ورگیرانی دوکتور ناجی عباس احمد. گوفاری کوری زانیاری کورد. بهغدا. بهرگی پینجهم. سالی 1977. لل 108-63.
3. انگلیسی
Soane, Ely Banister (1926). To Mesopotamia and Kurdistan in disguise; with historical notices of the Kurdish tribes and the chaldeans of Kurdistan. London: John Murry.
)