با همکاری مشترک دانشگاه پیام نور و انجمن ایرانی تاریخ

نوع مقاله : pajoheshi

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه فردوسی مشهد

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

جغرافیا به عنوان بستر تاریخ همواره نقش مهمی در شکل‌دهی به تحولات تاریخی ایفا کرده است. بیان وضعیت جغرافیایی یک منطقه از حیث موقعیت و اقلیم سبب درک بهتر رویدادهای سیاسی می‌شود و حتی بسیاری از مجهولات و نکات مبهم تاریخی را قابل فهم خواهد کرد. این پژوهش، از نوع پژوهش‌های کیفی و به دنبال یافتن عوامل جغرافیایی مؤثر بر شکل‌گیری حدود سرحدّات حکومت طاهریان است. اتکا منابع تاریخی بر ارائة گزارش رویدادهای سیاسی، ناخواسته سبب کم‌توجهی مورّخان و راویان به مکان شکل‌گیری آن حوادث شده است. بر این اساس برای بازشناسی قلمرو طاهریان از منابع غیرتاریخ‌نگارانه، به‌ویژه کتاب‌های جغرافیایی استفاده شده است. تاکنون نقش عوامل جغرافیایی در تشکیل سرحدات حکومت طاهریان، موضوع پژوهش مستقلی قرار نگرفته و فقط در چند کتاب مرتبط با تاریخ سلسله طاهری به‌صورت گذرا و کلی به حدود جغرافیای سیاسی آنان اشاراتی شده است. در نوشته حاضر سرحدات طاهریان بر مبنای جهت‌های چهارگانه و با حفظ ترتیب تاریخی حاکمان طاهری دوباره ترسیم شده است. در پایان با مراجعه به نقشه‌های موجود در چند  اطلس معتبر داخلی و خارجی، میزان انطباق گزارش‌های منابع مکتوب و نقشه‌های مزبور اعتبارسنجی  نقشه‌ای جدید پیشنهاد شده است.

کلیدواژه‌ها

ابن‌اثیر، عزالدین (1385). الکامل فی التاریخ. بیروت: دارالصادر.
ابن‌خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1889م). المسالک و الممالک. بیروت: دارالصادر.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن محمد (1408ق). تاریخ ابن‌خلدون. تحقیق خلیل شحادة. بیروت: دارالفکر.
ابن‌اسفندیار، محمد بن حسن (بی‌تا). تاریخ طبرستان. تصحیح عباس اقبال. تهران: خاور.
ابن‌مسکویه، احمد بن محمد (1379). تجارب الامم و تعاقب الهمم. تحقیق ابوالقاسم امامی. تهران: سروش.
اخباری، محمد؛ نامی، محمدحسن (1388). جغرافیای مرز با تأکید بر مرزهای ایران. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
الإصفهانی، حمزه (بی‌تا). سنی ملوک الأرض و الأنبیاء. بیروت: منشورات دار مکتبة الحیاة.
اطلس تاریخی ایران. تهران: دانشگاه تهران. 1350.
اکبری، امیر (1384). تاریخ حکومت طاهریان از آغاز تا انجام. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی؛ تهران: سمت.
باسورث، ادموند کلیفورد (1381). تاریخ سلسله‌های اسلامی جدید راهنمای گاهشماری و تبارشناسی. ترجمه فریدون بدره‌ای. تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران.
باسورث، ادموند کلیفورد (1379). «طاهریان و صفاریان». تاریخ ایران کمبریج، ج4: از ظهور اسلام تا آمدن سلجوقیان. گردآوری ر.ن. فرای. ترجمة حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
بارتولد، و.و (1352). ترکستان‌نامه ترکستان در عهد هجوم مغول. ترجمة کریم کشاورز. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
تاریخ سیستان. تصحیح ملک الشعراء بهار. تهران: پدیده خاور. 1366.
ترکمنی‌آذر، پروین؛ پرگاری، صالح (1384). تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دورة صفاریان و علویان. تهران: سمت.
جعفری، علی؛ جعفری، فرشید؛ کجباف، علی‌اکبر (1390). «واکاوی اوضاع قهستان در قرن‌های سوم و چهارم هجری». تاریخ در آیینة پژوهش، س 8، ش 2، تابستان ١٣٩٠
حاتمی، محمدرضا؛ لعل‌علیزاده، محمد (1389). مبانی علم سیاست. تهران: دانشگاه پیام نور.
حدود العالم من المشرق الی المغرب. قاهره: دارالثقافیة للنشر. 1423ق.
رازپوش، شهناز (1374). «قارن وندیان و باوندیان در تاریخ ایران». تحقیقات اسلامی، سال 10. ش 1و 2.
سازمان نقشه‌برداری کشور.  اطلس ملی ایران "تاریخ". تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور. 1378.
شجاعی‌مهر، حسن (1392). درآمدی بر جغرافیای تاریخی فرارود (در سده‌های نخستین اسلامی). تهران: سمت.
طاهری، ابوالقاسم (1389). اصول علم سیاست. تهران: دانشگاه پیام نور.
طبری، محمد بن جریر (1387). تاریخ الامم و الملوک. تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم. بیروت: دارالتراث.
عالمی، محمدرضا (1389). «اوضاع سیاسی بست در دوره اول عباسی تا پایان طاهریان». سخن. ش 9. 
عظیمی، محمدعظیم (1390). درآمدی بر جغرافیای طبیعی افغانستان. کابل: انتشارات امیری.
فرای، ریچارد. ن (1358). عصر زرین فرهنگ ایران. ترجمة مسعود رجب‌نیا. تهران: سروش.
فرای، ریچارد. ن (1379). تاریخ ایران کمبریج. جلد4. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
کسایی، نورالله (1375). «هرات از طاهریان تا تیموریان». مقالات و بررسی‌ها. ش 59 و 60 .
کیوانی، مهدی (1393). «طاهریان». تاریخ جامع ایران. ج 6 . زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1363). زین الاخبار. تصحیح عبدالحی گردیزی. تهران: دنیای کتاب.
 
گوردون ایست، دابلیو (1392). تاریخ در بستر جغرافیا. ترجمة حسین حاتمی‌نژاد و حمیدرضا پیغمبری. تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.
لسترنج، گی (1364). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. ترجمة محمود عرفان. تهران: علمی و فرهنگی.
لین‌پول، استانلی (1389). طبقات سلاطین اسلام. ترجمة عباس اقبال. تهران: دنیای کتاب.
مرعشی، ظهیرالدین (1345). تاریخ طبرستان و رویان و مازندران. تصحیح محمدحسین تسبیحی. تهران: مؤسسه مطبوعاتی شرق.
مستوفی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده. تصحیح عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر.
مقدسی، محمد بن احمد (1411ق). احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. قاهره: مکتبة مدبولی.
منهاج‌الدین سراج جوزجانی، عثمان (1363). طبقات ناصری. تصحیح عبدالحی حبیبی
مونس، حسین (1385). اطلس تاریخ اسلام. ترجمه آذرتاش آذرنوش. تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
مهرآبادی، میترا (1387). تاریخ سلسله‌های محلی ایران. تهران: دنیای کتاب.
نفیسی، سعید (1335). تاریخ خاندان طاهری. تهران: اقبال و شرکاء.
یادگاری، عبدالمهدی (1387). طاهریان خراسان سلسله از یاد رفته در زنجیرة تاریخ ایران و فرهنگ و ادب آن. تهران: ژرف.
یاقوت حموی (1995م). معجم‌البلدان. بیروت: دار صادر.
یعقوبی، احمد بن اسحاق (بی‌تا). تاریخ الیعقوبی. بیروت: دار صادر.
 
Sluglett, Peter & Currel, Andrew (2014). Atlas of Islamic History. London and New York: Routledge Taylor and Francis Group.